همه انبیاء  شب نیمه شعبان را بزرگ می داشتند و به عنوان شب قدر در آن عبادت می کردند و این شب عصاره فضایل همه انبیا و معصومین (علیهم­ السلام) است و همه آنها منتظر واقعی او هستند.

در روایات آمده که دراین شب همه انبیاء با سیدالشهداء دیدار می کنند و تبریک می گویند چون ایشان منتقم اصلی جد بزرگوارشان هستند. لذا مهمترین عمل  هم زیارت سیدالشهداء (علیه السلام) است. همانطور که در روایات بیان شده اگر کسی بخواهد روح مصافحه با همه انبیا را پیدا کند و بدست بیاورد، امام حسین را زیارت کند.

در اهمیّت و فضیلت شب نیمه شعبان نیز نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«مَنْ أَحْيَا لَيْلَتَيِ الْعِيدِ وَ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ، لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ؛ هر کس شب عید (فطر و قربان)، نیمه شعبان احیا کند قلب او در روزی که قلب­ها می میرد قلب او نخواهد مرد.»(۱) یعنی انسان با یک قلب خوب محشور خواهد شد و این یک مژده بسیار بزرگی است که نبی اکرم فرمودند که با احیا نیمه شعبان خداوند به انسان حیات دل می دهد.

کلام نورانی دیگری از امیرالمؤمنین (علیه­ السلام) است که می­ فرمایند:

«يُعجِبُني أن يُفَرِّغَ الرَّجُلُ نَفسَهُ فِي السَّنَةِ أربَعَ لَيالٍ: لَيلَةَ الفِطرِ، ولَيلَةَ الأَضحى، و لَيلَةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ و أوَّلَ لَيلَةٍ مِن رَجَبٍ؛ من خوشحال می شوم که شخص سالی چهار شب را خودش فارغ کند (برای عبادت خدا)؛ شب عید فطر، شب قربان، نیمه شعبان و شب اول ماه رجب». (۲)

۱- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۳۷.
۲- همان، ص۲۴۱. 

 

در منابع، مطالب بسياری درباره اعتقاد به مهدی غايب، از ديدگاه فرقه قرمطيان آمده است. ثابت بن سنان در شرح ابتدای كار قرمطيان و حمدان بن قرمط می نويسد: در سال ۲۶۷ه در ابتدا اعتقاد به مهدويت «احمد بن محمد بن حنفيه» داشتند، چنان كه از نامه‌ای از قول فرج بن عثمان نقل شده كه او خود را داعی مسيح دانسته و او عيسی و كلمه و مهدی و او احمد بن محمد بن حنفيه و جبرئيل است. در ادامه نامه از شيوه اذان گفتن آنان سخن رانده است كه در هر نماز، مؤذن پس از ذكر نام خداوند و شهادت بر اين كه نوح، ابراهيم، موسی، عيسی (ع) و محمد (ص) پيامبر خدايند، می گويند: «اشهد ان احمد بن محمد بن حنفيه رسول الله» و در واقع اين فرد را هم‌ طراز با پيامبر می شمردند. در ادامه اين نامه، به ساير مسايل اعتقادی آنان اشاره شده است كه از نظر بقيه مسلمانان كفر و الحاد شمرده می شود.

مهدویت ازدیدگاه اسماعیلیان وقرمطیان،علی رضا روحى ميرآبادى

در منابع، مطالب بسياری درباره اعتقاد به مهدی غايب، از ديدگاه فرقه قرمطيان آمده است. ثابت بن سنان در شرح ابتدای كار قرمطيان و حمدان بن قرمط می نويسد: در سال ۲۶۷ه در ابتدا اعتقاد به مهدويت «احمد بن محمد بن حنفيه» داشتند، چنان كه از نامه‌ای از قول فرج بن عثمان نقل شده كه او خود را داعی مسيح دانسته و او عيسی و كلمه و مهدی و او احمد بن محمد بن حنفيه و جبرئيل است. در ادامه نامه از شيوه اذان گفتن آنان سخن رانده است كه در هر نماز، مؤذن پس از ذكر نام خداوند و شهادت بر اين كه نوح، ابراهيم، موسی، عيسی (ع) و محمد (ص) پيامبر خدايند، می گويند: «اشهد ان احمد بن محمد بن حنفيه رسول الله» و در واقع اين فرد را هم‌ طراز با پيامبر می شمردند. در ادامه اين نامه، به ساير مسايل اعتقادی آنان اشاره شده است كه از نظر بقيه مسلمانان كفر و الحاد شمرده می شود.

مهدویت ازدیدگاه اسماعیلیان وقرمطیان،علی رضا روحى ميرآبادى

 

   پس از شهادت امام جعفر صادق (ع)، عده بسياری از اسماعيليان به امامت و مهدويت محمد بن اسماعيل معتقد شدند؛ با اين توجيه كه امام صادق (ع) پسرش اسماعيل را نامزد امامت نمود و چون وی فوت كرد، امامت به پسرش محمد می رسد؛ بنابراين امام جعفر صادق (ع) محمد بن اسماعيل را جانشين خود ساخت و امامت حق محمد است و به ديگری نمی رسد.  نوبختی و قمی، هواداران اين فرقه را مباركيه خوانده‌اند.  و در اين خصوص، روايت‌هایی از قول امام ششم شيعيان (ع) نقل می كنند. محمد بن اسماعيل در هنگام شهادت جدش ۲۶ ساله بود. امام جعفر صادق‌ (ع) او و برادرش علی را مخفی كرد و محمد بن اسماعيل از ترس هارون كه دستور دستگيری او را صادر كرده بود از مدينه گريخت و به شهرهای مختلفی مهاجرت كرد و سرانجام در فرغانه فوت كرد و همان‌ جا دفن شد. 

در منابع رجالی شيعه، مطلب خاصی درباره محمد بن اسماعيل نيامده است. بنا به نقل كلينی، محمد بن اسماعيل پيش از سفر به بغداد نزد عمويش، امام موسی كاظم (ع)، آمد و ايشان سه بار او را سفارش به ترس از خونشان نمودند؛ امّا محمد به نزد هارون در بغداد رفت و از امام سعايت كرد و از خليفه صله گرفت. 

عدم دسترس اسماعيليان به محمد بن اسماعيل باعث شد تا به او لقب «المكتوم» داده شود و وی را شخصيتی با خصايص ويژه معرفي كرده، برای او ارزش و اهميت والايی در نظر بگيرند. تبليغات اسماعيليان از زمان او در حجاز آغاز شد. داعيان محمد به جزاير زمين فرستاده شدند و دار الهجره‌ای برای آنان بنا گرديد و سيستم تبليغاتی گسترده‌ای پايه‌گذاری شد كه مراتب آن به تثليث مسيحيت شباهت داشت.  اعتقاد به مهدويت محمد بن اسماعيل در ميان اكثريت اسماعيليان نخستين رسوخ پيدا كرد و تبليغات گسترده‌اي در اين خصوص برپا شد.

بر طبق نظر اسماعيليان، تاريخ مقدس بشريت در هفت دوره و هر يك با طول زمانی مختلف به پايان می رسد. هر دوره با پيامبر ناطقی كه آورنده وحی منزل است، آغاز می شود و هر يك از اين ناطقان يك وصی روحانی دارد و در پی هر وصی، هفت امام می آيند كه اتماء ناميده می شوند. در دور هر امامی، هفتمين امام به مرتبه ناطقی اعتلا می يابد و پيامبر و ناطق دور بعدی مي‌شود. وی با نسخ شريعت ناطق پيشين، دور جديدی آغاز می كند. بر اين اساس، امام هفتم و پايان دهنده دور ششم (دور پيامبر اسلام(ص))، محمد بن اسماعيل بود كه دور امامت با او پايان می يافت.او كه استتار اختیار كرده است، چون ظهور كند ناطق هفتم و مهدی موعود می شود و تنها در مریبه او ناطق و اساس يكی خواهد بود. وی دين جديدی می آورد كه شريعت قبلی را نسخ می كند؛ تكاليف ظاهری بشريت را با منادی تأويل برمی دارد؛ به باطن توجه می نمايدو دور پايانی جهان را آغاز می نهد. به اين ترتيب، در دور واپسين و پيش از پايان دنيا، حقايق آزاد از هر رمز و رازی به تمامی جهان معلوم می شود و دور معرفت شروع می گردد. در اين عصر مسيحايی و مهدوی، ديگر نيازی به شرايع نيست؛ محمد بن اسماعيل به عدالت بر جهان فرمان خواهد راند و سپس عالم جسمانی را به پايان می رساند و به داوری روز رستاخيز آدميان می نشيند. در اين حال، وی قائم القيامة و امام روز رستاخير خواهد بود و دور او پايان تاريخ بشر است.در تأييد اين موضوع، روايت‌هايی در شأن و مقام محمد بن اسماعيل نقل شده است، از جمله اين روايت: «لوقام قائمنا علمتم القرآن جديداً.» 
ابن هيثم، متفكر بزرگ اسماعيلی، درباره مهدويت محمد بن اسماعيل می نويسد: «در روايات از قول پيامبر (ص) آمده كه مهدی نامش نام من است و اسم پدرش اسم پدر من است. گويند محمد بن اسماعيل مهدی موعود است، زيرا اسماعيل بن ابراهيم جد پيامبر است و خود او هم نام پيامبر است.» 

معتقدان به مهدويت محمد بن اسماعيل او را آخرين فردی می دانند كه هم امام بود و هم پيامبر،  و معتقد شدند كه وی زنده است و عبدالله بن ميمون بن مسلم بن عقيل، باب اوست. به اين ترتيب، غيبت محمد بن اسماعيل مورد توجه بسياری از اسماعيليان قرار گرفت و به صورت گسترده‌ای تبليغ شد و پايه‌های اعتقادی قرمطيان بر اين عقيده استوار گرديد. در كنار اين گروه كه محمد بن اسماعيل را مهدی و آخرين امام می دانستند. گروه ديگری از اسماعيليان معتقد بودند كه امامت در فرزندان او تداوم دارد و خلفای فاطمی از نسل محمد بن اسماعيل‌اند. اشعری از اين فرقه با نام «مباركيه» ياد می كند. 
دعوت اسماعيليان پس از محمد بن اسماعيل تا به قدرت رسيدن عبيدالله المهدی به ائمه مستور بود كه نامشان در منابع به اختلاف آمده است. اسماعيليان كه به ائمه مستور دعوت می كردند، امام حاضر را برگزيده خداوند معرفی كرده، وعده ظهور مهدی موعود را به يارانشان می دادند.

برگرفته ازمقاله ای مهدویت ازدیدگاه اسماعیلیان وقرمطیان،علی رضا روحى ميرآبادى

نخستين فردي كه برخي از اسماعيليان به عنوان مهدی معرفي كردند، اسماعيل بوده است. منابع اسماعيلی او را متولد سال ۱۱۰ه در شهر مدينه و پسر بزرگ امام صادق عليه‌السلام دانسته‌اند.اسماعيل از ترس عباسيان به شام، بصره، كوفه و بلاد فارس سفر می كرد.روايت‌های بسياری تأكيد می كنند كه اسماعيل در زمان حيات پدرش درگذشت و امام جعفر صادق (ع) در مسير انتقال جسد اسماعيل از عريض تا مدينه، سه بار دستور دادند تا تابوت را بر زمين گذارند، روی آن را باز نمايند و گريه و زاری كنند. در حقيقت امام (ع) می خواستند مرگ اسماعيل را بر همگان ثابت كنند تا غيبت و مهدويت او در آينده مطرح نشود، با اين همه، اسماعيليان به امامت او معتقد و برای تأييد سخن خود به ذكر احاديثی متوسل گرديدند.

شهرستانی، معتقد‌ان به امامت اسماعيل را «واقفه» خوانده است؛ زيرا آنان سلسله امامت را در اسماعيل متوقف ساختند. نوبختی و قمي اين فرقه را «اسماعيليه خالص» ناميده‌اند. مجلسی در اين خصوص می نويسد: اسماعيليان به سه گروه تقسيم شدند:
۱. گروهی معتقدند كه اسماعيل نمرده است و او قائم منتظر است و در جايی مخفی شده به زودی ظهور خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد نمود. بر طبق عقيده اين گروه، چون مدار دور امام هفت تاست، شش امام ظاهر و هفتمی مستور از نااهل و قائم است و او زنده خواهد بود تا [وقتي كه در] آخرالزمان باز آيد و مهدی او باشد.  اينان براي اثبات زنده بودن اسماعيل دلايلی ذكر می كنند از جمله اين روايت كه محمد، پسر ديگر امام صادق (ع)، برادر خود اسماعيل را در حال خواب ديده است و امام به او دستور دادند تا اين خبر را پنهان سازد. دليل ديگری كه نقل می كنند اين است كه چه سبب داشت كه امام ششم شيعيان محضر نامه‌ای برای فوت پسرش منعقد سازد. بر طبق نقل برخی از منابع اسماعيلی، سال‌ها پس از شهادت امام جعفر صادق عليه‌السلام، اسماعيل را در بصره ديده‌اند كه در بازار فردی فلج را شفا داده و نابينايي با دعای او بينا شده است. اين منابع، مراسم دفن اسماعيل را دليل بر اين می دانند كه امام می خواست مرگ اسماعيل را به صورت ظاهر ثابت كند، ولی در واقع اسماعيل نزد ايشان مخفی بود.  شيخ صدوق در بحثی مفصل، مرگ اسماعيل را با روايت‌های محكم و دلايل منطقی ثابت می كند. 

۲. گروه ديگری كه مجلسی از آن ياد می كند، معتقدند که اسماعيل در زمان امام جعفر صادق (ع) فوت كرده و محمدبن اسماعيل پس از او به امامت رسيده است.

۳. گروه سوم اعتقاد داشتند محمد بن اسماعيل توسط خود امام جعفر صادق (ع) به امامت منصوب شده است. با مراجعه به منابع رجالی اماميه، مطلب خاصی درباره اسماعيل نمي‌يابيم. با نقل روايتي از امام صادق (ع)، اسماعيل را به قتل بسام متهم می كند و او را به آتش بشارت می دهد.  روايت‌های بسياری حاكی از آن است كه اسماعيل فردی شراب خوار بوده است و امام صادق (ع) فعل او را انكار كرده‌اند.

شيخ صدوق سه روايت مشابه نقل می كند كه امام جعفر بن محمد (ع) در پاسخ به سؤال فردی درباره اسماعيل، فرمود: عاصٍ عاصٍ لايشبهني و لا يشبه احد من آبائي. 

با توجه به اين توصيف‌ها، اسماعيل در منابع شيعه اماميه شخصيت مثبتی شمرده نمی شود و همواره مورد انكار و طرد پدرش بوده است. به هر حال، اسماعيل به مثابه نخستين امام قائم در نظر عده‌ای از اسماعيليان متجلی شده است كه معتقد بودند كه او زنده و از نظرها غايب است و سرانجام با ظهور خويش، وعده الهی را تحقق خواهد بخشيد.

مقاله ای پیرامون مهدویت ،علی رضا روحى ميرآبادى

قرمطيان از شاخه‌های مهم اسماعيلی اند، دعوت آنان تا زمان عبيدالله مهدی هدف واحدی را دنبال می كرد. رئيس اين فرقه حمدان بن اشعث، ملقب به قرمط،  جايگاه خاص در بين پيروانش داشت. وی كه در سال ۲۸۷ه. در كوفه مشهور شد، به زهد و پارسايی تظاهر كرد و گروهی گرد او فراهم آمدند. او در ابتدا كاملا به سلميه و اسماعيليان وفادار بود و داعيان مشهور و با نفوذی با وی همراه شدند، سلميه با اين اقدامات او موافق نبود، اما از ترس دوگانگی سكوت كرد. كارگزار اصلي او عبدان، شوهر خواهرش، ابوسعيد جنابی (گناوه‌اي) را داعی جنوب ايران و زكرويه را داعی غرب ايران كرد و خود رهبری را از كلواذی به دست گرفت.  به اين ترتيب، قرمطيان به سه گروه عمده تقسيم شدند:

۱ـ قرمطی های سواد يا شمال كه داعيان برجسته آنها عبدان، حمدان و آل مهرويه بودند؛

۲ـ قرمطی های بحرين كه داعيان عمده‌شان آل جنابی بودند؛

۳ـ قرمطی های قطيف و جنوب بصره كه داعيانشان ابوحاتم بورانی و ابوالفوارس بودند.حمدان و شوهر خواهرش، عبدان، از ابتدای تبليغات، به «الامام من آل رسول الله» دعوت می كردند.

در حقيقت، نام اين امام در ابتدا مشخص نبود. قرمطيان ظهور رهبری را به يك‌ديگر نويد می دادند و برای ترويج اين اعتقاد خود از هيچ عملی فروگذار نبودند. 

برگرفته ازمقاله ای پیرامون مهدویت، علی رضا روحى ميرآبادى