نخستين فردي كه برخي از اسماعيليان به عنوان مهدی معرفي كردند، اسماعيل بوده است. منابع اسماعيلی او را متولد سال ۱۱۰ه در شهر مدينه و پسر بزرگ امام صادق عليه‌السلام دانسته‌اند.اسماعيل از ترس عباسيان به شام، بصره، كوفه و بلاد فارس سفر می كرد.روايت‌های بسياری تأكيد می كنند كه اسماعيل در زمان حيات پدرش درگذشت و امام جعفر صادق (ع) در مسير انتقال جسد اسماعيل از عريض تا مدينه، سه بار دستور دادند تا تابوت را بر زمين گذارند، روی آن را باز نمايند و گريه و زاری كنند. در حقيقت امام (ع) می خواستند مرگ اسماعيل را بر همگان ثابت كنند تا غيبت و مهدويت او در آينده مطرح نشود، با اين همه، اسماعيليان به امامت او معتقد و برای تأييد سخن خود به ذكر احاديثی متوسل گرديدند.

شهرستانی، معتقد‌ان به امامت اسماعيل را «واقفه» خوانده است؛ زيرا آنان سلسله امامت را در اسماعيل متوقف ساختند. نوبختی و قمي اين فرقه را «اسماعيليه خالص» ناميده‌اند. مجلسی در اين خصوص می نويسد: اسماعيليان به سه گروه تقسيم شدند:
۱. گروهی معتقدند كه اسماعيل نمرده است و او قائم منتظر است و در جايی مخفی شده به زودی ظهور خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد نمود. بر طبق عقيده اين گروه، چون مدار دور امام هفت تاست، شش امام ظاهر و هفتمی مستور از نااهل و قائم است و او زنده خواهد بود تا [وقتي كه در] آخرالزمان باز آيد و مهدی او باشد.  اينان براي اثبات زنده بودن اسماعيل دلايلی ذكر می كنند از جمله اين روايت كه محمد، پسر ديگر امام صادق (ع)، برادر خود اسماعيل را در حال خواب ديده است و امام به او دستور دادند تا اين خبر را پنهان سازد. دليل ديگری كه نقل می كنند اين است كه چه سبب داشت كه امام ششم شيعيان محضر نامه‌ای برای فوت پسرش منعقد سازد. بر طبق نقل برخی از منابع اسماعيلی، سال‌ها پس از شهادت امام جعفر صادق عليه‌السلام، اسماعيل را در بصره ديده‌اند كه در بازار فردی فلج را شفا داده و نابينايي با دعای او بينا شده است. اين منابع، مراسم دفن اسماعيل را دليل بر اين می دانند كه امام می خواست مرگ اسماعيل را به صورت ظاهر ثابت كند، ولی در واقع اسماعيل نزد ايشان مخفی بود.  شيخ صدوق در بحثی مفصل، مرگ اسماعيل را با روايت‌های محكم و دلايل منطقی ثابت می كند. 

۲. گروه ديگری كه مجلسی از آن ياد می كند، معتقدند که اسماعيل در زمان امام جعفر صادق (ع) فوت كرده و محمدبن اسماعيل پس از او به امامت رسيده است.

۳. گروه سوم اعتقاد داشتند محمد بن اسماعيل توسط خود امام جعفر صادق (ع) به امامت منصوب شده است. با مراجعه به منابع رجالی اماميه، مطلب خاصی درباره اسماعيل نمي‌يابيم. با نقل روايتي از امام صادق (ع)، اسماعيل را به قتل بسام متهم می كند و او را به آتش بشارت می دهد.  روايت‌های بسياری حاكی از آن است كه اسماعيل فردی شراب خوار بوده است و امام صادق (ع) فعل او را انكار كرده‌اند.

شيخ صدوق سه روايت مشابه نقل می كند كه امام جعفر بن محمد (ع) در پاسخ به سؤال فردی درباره اسماعيل، فرمود: عاصٍ عاصٍ لايشبهني و لا يشبه احد من آبائي. 

با توجه به اين توصيف‌ها، اسماعيل در منابع شيعه اماميه شخصيت مثبتی شمرده نمی شود و همواره مورد انكار و طرد پدرش بوده است. به هر حال، اسماعيل به مثابه نخستين امام قائم در نظر عده‌ای از اسماعيليان متجلی شده است كه معتقد بودند كه او زنده و از نظرها غايب است و سرانجام با ظهور خويش، وعده الهی را تحقق خواهد بخشيد.

مقاله ای پیرامون مهدویت ،علی رضا روحى ميرآبادى