وَ وَصَّيْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَ إِن جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بىِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلىَ‏َّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكمُ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُون‏،(عنکبوت،8)

و به انسان سفارش كرديم كه به پدر و مادر خود نيكى كند، و [لى‏] اگر آنها با تو دركوشند تا چيزى را كه بدان علم ندارى با من شريك گردانى، از ايشان اطاعت مكن. سرانجامتان به سوى من است، و شما را از [حقيقت‏] آنچه انجام مى‏داديد با خبر خواهم كرد.

اين نخستين بار نيست كه قرآن به اين مساله مهم انسانى اشاره مى‏ كند، در سوره های بفره آیه83،اسراء آيه 23 وسوره لقمان آيه 14 و 15 و احقاف آيه 15 نيز به اين موضوع مهم اشاره شده است.

در حقيقت اسلام برترين احترام را براى اين دو تن قائل است، كه حتى در صورت مشرك بودن، و دعوت به شرك كردن كه منفورترين كارها در نظر اسلام است باز حفظ احترام آنها را- در عين عدم پذيرش دعوت آنها به شرك- واجب مى ‏شمرد.

اين در واقع يكى از آزمايشهاى بزرگ الهى است كه در آغاز اين سوره به آن اشاره شده است، چرا كه گاهى آنها به سالهايى از عمر مى‏رسند كه نگهدارى و تحملشان مشكل مى‏شود، اينجا است كه بايد فرزندان، امتحان خود را در زمينه حق‏شناسى و اطاعت فرمان خدا بدهند، و از پدران و مادران به بهترين وجه نگاهدارى كنند.

نيكى به والدين يك امر انسانى است، نه فقط ايمانى. «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ» احسان و نيكى به والدين، بدون قيد و شرط است شرطِ نژادى، سِنّى، منطقه‏اى، علمى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى و ايمانى ندارد، حتّى اگر كافر و مشرك باشند، بايد احسان كرد. امابرخی والدين منحرف براى انحراف فرزندان، كوشش مى‏ كنند.(جاهداک) احسان به والدين، مطلق و هميشگى است، امّا اطاعت از والدين، مشروط به آن است كه انسان را از خدا دور نكنند. (تفسیرنور)

این دور کردن از خدا ممکن است مستقیم باشد مانند اینکه از او بخواهد ازاوامر الهی سرپیچی کند یا غیرمستقیم مانند والدین جاهلی که با دخالت بی جادر امور زندگی فرزند از او اموری را بخواهند که موجب غضب وناخشنودی خداوند شود.(نظر شخصی)

از سعد بن ابى وقاص روايت شده كه گفت من نسبت بمادر خود نيكو رفتار بودم و چون اسلام اختيار نمودم، مادرم بمن خطاب نموده گفت: يا سعد، اين چه دينى است كه تو برگزيدى، بايد آن را ترك كنى و بآئين بت پرستى برگردى، و گرنه اعتصاب غذايى نموده هيچ نخورم و نياشامم تا بميرم و تو مورد سرزنش قرار گرفته و مردم بتو گويند اى قاتل مادر.
گفتم: مادرم از كارهاى خود دست بدار كه من دين اسلام را ترك نخواهم كرد.
روز اول مادرم چيزى نخورد و با گرسنگى خوابيد تا خورشيد طلوع كرد و باز از خوردن خويشتن‏دارى كرد و تا غروب آفتاب روز دوم گرسنه ماند تا آنكه مجبور شدم و گفتم بخدا سوگند اگر تو صد جان داشته باشى و يك يك از حنجره‏ ات بيرون بيايد من از دين خود دست بر نمى ‏دارم، اكنون تو دانى و بس آن قدر نخور تا بميرى.
مادرم در مقابل اين گفتارم تعجب كرد و چون استواريم را در آئين مقدس اسلام ديد دست از اعتصاب برداشته غذا خورد. در اين باره بود كه آيه مذكور نازل شد و فرمود «وَ إِنْ جاهَداكَ تا آخر».(مجمع البیان طبرسی،ج19،ص15)

أَوْفُواْ الْكَيْلَ وَ لَا تَكُونُواْ مِنَ الْمُخْسِرِين‏؛(شعرا181)

پيمانه را تمام دهيد و از كم‏فروشان مباشيد.

دراين آيه وآیات بعدی دو امر و دو نهى مشاهده مى‏ كنيم كه مكمّل يكديگرند. «أَوْفُوا وَ لا تَكُونُوا» و «زِنُوا لا تَبْخَسُوا»

در روايات آمده است:

كسانى كه عيب جنس خود را به مشترى نگويند، فرشتگان، آنان را لعنت مى ‏كنند و كسانى كه با مكر و حيله ديگران را فريب دهند، بدترين مردم هستند. 

كم فروشى، يكى از منكرات بزرگ اقتصادى است كه همه‏ ى آفات لقمه‏ ى حرام را به دنبال دارد.

كم فروشى، تنها در داد و ستد نيست، بلكه ممكن است افرادى در تدريس و طبابت و نظارت و مهندسى و شئون ديگر زندگى نيز كم فروشى كنند و چنان كه بايد حقّ ديگران را ادا نكنند.

مراعات حقوق همه‏ ى انسان‏ها لازم است، نه تنها مؤمنين. «لا تَبْخَسُوا النَّاسَ»

كم ‏فروشى، در هر چيزى ممنوع است و مخصوص پيمانه و ترازو نيست. «لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ»

 كم‏فروشى، نوعى فساد است و كسانى كه به جامعه ضربه‏ ى اقتصادى مى‏ زنند مفسد فى الارض هستند. زيرا نابسامانى‏ هاى اقتصادى، سرچشمه‏ ى از هم پاشيدگى نظام اجتماعى است. «لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ»

شناخت انحرافات موجود در جامعه، گام اوّل در اصلاح جامعه است.(تفسیرنور)

پیامبر صلی الله علیه واله در مورد کم گذاشتن در نماز می فرماید:

الصَّلاةُ كَيلٌ أو وَزنٌ ، فَمَن أوفى وُفِيَ لَهُ ، ومَن نَقَصَ فَقَد عَلِمتُم ما أنزَلَ اللّهُ عز و جل فِي المُطَفِّفينَ .

نمازپيمانه ياترازو است ـ هركس تمام بياورد، تمامش مى دهند وهركس كم گذارد، مى دانيدكه خداونددرباره كم فروشان چه نازل كرده است  .(اشاره به آیۀ ویل للمطففین)(الفردوس، 2 / 405)

فَإِن لَّمْ تجَِدُواْ فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتىَ‏ يُؤْذَنَ لَكمُ‏ْ وَ إِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُواْ فَارْجِعُواْ هُوَ أَزْكىَ‏ لَكُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيم‏؛

و اگر كسى را در آن نيافتيد، پس داخلِ آن مشويد تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد: «برگرديد» برگرديد، كه آن براى شما سزاوارتر است، و خدا به آنچه انجام مى ‏دهيد داناست.(سوره نور/28)

در این آیۀ شریفه خداوند آداب مهمانی و ورود به خانۀ دیگران را به ما یاد می دهد.

اگر به خانۀ کسی رفتیم وصاحب خانه نبود، بنابر مصالحی ورود به آنجا ممنوع وحرام است(فلا تدخلوها)

اگر صاحب خانه بود ولی اجازۀ ورود صادر نکرد، باز حق ورود نداریم( حَتىَ‏ يُؤْذَنَ لَكمُ‏ْ )

درصورت فوق ودیدن علایم نارضایتی بدون ناراحتی لازم است برگردیم(قیل…فارجعوا)

جمله «يُؤْذَنَ» مجهول آمده تا اصل اذن را ثابت كند و نامى از اذن دهنده نيامده است بنابر این چه مالک اصلی باشدیا مقام مجاز دیگر فرقی ندارد.

وقتی گفته شد برگردیدواجازۀ ورود نداشتیم توقّف در كنار خانه مردم نیز ممنوع می شود. «ارْجِعُوا»

 نپذيرفتن مهمان ناخوانده جايز است. «ارْجِعُوا»

باید عذر صاحب خانه را به هر دلیلی بپذيريم و خود را به صاحب خانه تحميل نكنيم. «ارْجِعُوا فَارْجِعُوا»

 صفا، صميميّت و نداشتن توقّع بيجا، از بركات اخلاق اسلامى است. «ارْجِعُوا فَارْجِعُوا»

 راه خودسازى و تزكيه، عمل به آداب اسلامى و مراعات حقوق مردم است.«هو ازکی لکم»

برداشتهایی از تفسیر نور

طبق روایات وارده اگر امام علی علیه السلام از شهادت خود خبر داشت چرا به مسجد رفت تا شهید شود؟

شیخ مفید رحمة الله علیه روایات در این زمینه را متواتر می داند ومی نویسد:

روايات متواتر رسيده كه امام علي عليه السلام پيش از فرا رسيدن زمان وفات، از شهادت خود خبر دادند و از حوادثي كه در زمان كشته شدن شان رخ مي دهد و به سبب ضربتى كه بر سرش وارد مي آيد، شهيد از دنيا مي رود و خون سرش محاسنش را خضاب (و رنگين) مي نمايد، خبر داد و چنان شد كه فرمود.

الارشاد، شیخ مفید،ج1،ص319

شیخ کلینی رحمة الله علیه در اصول کافی آورده است:

ابو الطفيل مي گويد: روزى كه ابو بكر مرد من بر سر جنازه‏اش حاضر بودم و زمانى كه با عمر بيعت كردند حضور داشتم، كه على بن ابى طالب عليه السلام)گوشه‏ اى نشسته بود جوانى يهودى و خوش صورت، با نيكو لباس كه از اولاد هارون (وصى موسى) بود، وارد شد و بالاى سر عمر ايستاد و گفت: يا امير المؤمنين! آيا تو دانشمندترين اين امت به كتابشان و امر نبوت پيغمبرشان هستي؟ عمر سرش را پائين انداخت … و گفت: دامن اين جوان را بگير. يهودى گفت: اين جوان كيست؟ عمر گفت: او على بن ابى طالب است‏. يهودي (به امام علي عليه السلام) عرض كرد: جانشين محمد چند سال پس از او زندگى ميكند؟  آيا ميميرد يا کشته مي شود؟. 

على عليه السلام فرمود: اى هارونى او بعد از پيغمبر 30 سال زندگى مي كند بدون يك روز كم و زياد سپس ضربتى به اينجا- يعنى به فرق سرش- وارد مي آيد و محاسنش از خون فرقش رنگين مي شود.

اصول کافی، شیخ کلینی ره ،ج1،ص529

شیخ صدوق رحمة الله علیه نیز در کتاب توحید خود آورده است که:

ادامه »

از سخنان آن حضرت عليه السّلام است هنگامي كه مصقلة ابن هبيره شيبانىّ گريخته نزد معاويه رفت، و او اسيران بنى ناجيه را از عامل امير المؤمنين خريده آزاد كرد، چون حضرت بهاى آنرا مطالبه نمود خيانت كرده بشام گريخت.

گروهى از بنى ناجيه بعد از جنگ صفّين با خوارج نهروان متَّفق و به آن حضرت ياغى گشته رو به مدائن آوردند، حضرت معقل ابن قيس را با دو هزار سوار بجنگ آنها فرستاد، چون معقل در كنار درياى فارس به ايشان رسيد جنگيد و رئيس بنى ناجيه خريّت ابن راشد را با اصحابش بقتل رسانيد، و پانصد تن زن و مرد و بچه را كه در اوّل نصرانى و بعد مسلمان آنگاه مرتدّ شده و به خريّت ملحق گشته بودند اسير كرد، و در برگشتن رسيد به اردشير خرّه كه اسم شهرى است در خوزستان، و در آنجا مصقله از جانب امير المؤمنين حاكم بود اسيران باو پناه برده آزادى خودشان را درخواست نمودند مصقله آنان را از معقل به پانصد هزار درهم خريده آزاد كرد و وعده داد كه در وقت معيّنى آن مبلغ را براى حضرت بفرستد، پس معقل به كوفه رفته واقعه را خدمت حضرت عرض كرد، آن بزرگوار منتظر بود كه مصقله پانصد هزار درهم بفرستد، چون دير كرد نامه اى باو نوشت كه يا مال را بفرست يا حاضر شو تا بكار تو رسيدگى شود، مصقله به خدمت حضرت رسيد و دويست هزار درهم اداء نمود، و نتوانست باقى را پرداخت نمايد، چند روزى مهلت خواست و شبانه نزد معاويه بشام گريخت، چون حضرت گريختن او را شنيد فرمود:

قَبَّحَ اللَّهُ مَصْقَلَةَ فَعَلَ فِعْلَ السَّادَةِ وَ فَرَّ فِرَارَ الْعَبِيدِ فَمَا أَنْطَقَ مَادِحَهُ حَتَّى أَسْكَتَهُ وَ لَا صَدَّقَ وَاصِفَهُ حَتَّى بَكَّتَهُ وَ لَوْ أَقَامَ لَأَخَذْنَا مَيْسُورَهُ وَ انْتَظَرْنَا بِمَالِهِ وُفُورَهُ ؛

خدا مصقله را زشت سازد رفتارى كرد مانند رفتار بزرگان (اسيرانى خريده آزاد نمود)

و گريخت مانند گريختن بندگان،

 پس هنوز مدح كننده را گويا نكرده خاموش گردانيد،

و توصيف كننده تصديق كار او را ننموده مجبور بتوبيخ و سرزنشش گرديد (آزاد كردن اسيران سبب مدح و ثناى او شد، ليكن چون براى پرداخت بهاى آنها نزد دشمن گريخت مدح خود را بذمّ تبديل نموده سبب ملامت خلق گرديد)

و اگر مى ماند و نمى رفت آنچه را كه مقدور او بود مى گرفتيم، و (براى دريافت باقى) منتظر زياد شدن مال او مى گرديديم.

حضرت امیرالمومنین، خطبه 44 نهج البلاغه

ياران باوفاي اميرالمؤمنين علي عليه السلام زن و مردشان هرگز در برابر هيبت و قدرت دشمن دست از حق گويي برنمي داشتند و در برابر معاويه هم که اعدي عدوّ علي عليه السلام بود، به برتري و فضيلت آن امام همام اصرار مي ورزيدند.

کم نبودند زنان شیر مردی که در هر شرایطی دست از دفاع از آن امام مظلوم برنمی داشتند حتی تا پای جان، که از جملۀ آنانند:

آمنه بنت شريد (همسر عمرو بن حمق)

آمنه دختر شريد و همسر عمرو بن حمق خزاعي بود. 
او يکي از شير زناني است که در فصاحت و بلاغت شهرت داشت و به جرم علاقه به اميرالمؤمنين عليه السلام در کوفه دستگير و به دربار معاويه فرستاده شد و مدت دو سال در سياه چال هاي شام زنداني گرديد تا آن که شوهرش - عمرو بن حمق - کشته شد و سر بُريده او را به دربار معاويه آوردند.

معاويه براي آزمايش آمنه، دستور داد سر بريده شوهرش را به زندان ببرند و زماني که آمنه بيدار است آن را در دامنش بگذارند. از آن جا که آمنه از اوضاع بيرون بي اطلاع بود ناگهان شي ء سنگيني در دامنش انداخته شد، چون دقت کرد ديد سر بريده شوهرش «عمرو بن حمق» است، مدتي بر خود لرزيد و از حال رفت، وقتي به هوش آمد به رسم زنان مصيبت ديده عرب، دست روي سر گذاشت و ناله اي جانسوز سر داد و گفت: «وا مصيبتا! از خواري دنيا و از ظلم سلطان.
سپس خطاب به مأمور زندان گفت: برو نزد معاويه و در گفتن اين مطالب کوتاهي نکن و بگو اي معاويه! خدا فرزندانت را يتيم و خانه ات را ويران و خانواده ات را به وحشت اندازد و هرگز تو را نيامرزد.

مأمور زندان، سخنان آمنه را براي معاويه بازگو کرد، وي از شنيدن نفرين هاي آمنه سخت ناراحت شد و دستور احضار آمنه را داد و به او گفت: اي دشمن خدا، آيا تو چنين در حق ما نفرين کرده اي؟
آمنه گفت: بله من اين کار را کرده ام، نه انکار مي کنم و نه پوزش مي طلبم و نه دست برمي دارم؛ به جان خودم قسم! اگر تلاش در نفرين مؤثر است، تمام تلاش خودم را کرده ام و بدان که حق در پي مردان خداست و هميشه خداوند در کمين توست تا تو را کيفري سخت دهد.
گفت: از کشور من (شام) خارج شو تا ديگر تو را نبينم و صدايت را نشنوم! آمنه بلافاصله گفت: اي معاويه به زودي خواهم رفت، زيرا شام مورد علاقه من نيست و در آن، روز خوشي نديده و خبر خوشي نشنيده ام و جز رنج چيز ديگري نصيبم نشده است. شام وطن من نيست و در آن فاميل و عشيره اي ندارم، در اين شام ويران، بدهي هايم سنگين شده و ديدگانم به هيچ امري روشن نشده است، بنابراين اي معاويه مطمئن باش از اين جا مي روم و هرگز برنمي گردم و هر جا که باشم از تو به بدي ياد مي کنم.
آمنه چون خواست خارج شود، معاويه با دست اشاره کرد که برو. آمنه گفت: آري معاويه با دست اشاره مي کند که بروم، ولي از ترسِ پاسخ تند من، زبانش را حرکت نمي دهد، اي معاويه بدان اگر من هم سکوت کنم، فرداي قيامت شوهرم «عمرو بن حمق» با زباني که از شمشير برنده تر و از افعي گزنده تر است با تو جدال خواهد کرد.
آمنه وقتي از شام خارج شد و به شهر حمصّ رسيد به مرض طاعون از دنيا رفت. معاويه چون از وفات آمنه باخبر شد، مسرور گشت.

اعيان الشيعه، ج 2، ص 65

امّ البراء

«امّ البراء» دختر «صفوان بن هلال» از زنان شاعره و از محبّان اميرمؤمنان عليه السلام بوده است.(تراجم اعلام النساء، ج 1، ص 240)
روزي وي از معاويه اجازه گرفت و در حالي که سه زره - که خود بافته بود - بر تن داشت و عمامه اي بر سر،بر معاويه وارد شد و سلام کرد و نشست.

معاويه گفت: «اي دختر صفوان! چطوري؟»

ام البراء گفت: «اي اميرالمؤمنين! خوبم.» باز پرسيد: «حالت چطور است؟» پاسخ داد: «بعد از قدرت، ضعف است و بعد از نشاط، کسالت و خستگي است.» معاويه به او گفت: «بين امروز و روزي که در صفّين در حمايت از علي عليه السلام شعر مي خواندي، چه قدر فاصله است؟» وي پاسخ داد: «آن روز چنين بود اما شخصي مانند تو گذشت دارد؛ زيرا خداوند مي فرمايد: «عفي اللَّه عما سلف» بنابراين از آن روز بگذر.» معاويه گفت: «هيهات! تو همان کسي هستي که اگر آن روز بازگردد، تو هم بازخواهي گشت.»
سپس معاويه پرسيد: «در مرگ علي چه سروده اي؟» او گفت: «فراموش کرده ام.» اما بعضي از اطرافيان معاويه از حاضران در مجلس، گفتند که اين اشعار را سروده و يک بيت آن چنين است:

الشمس کاسفة لفقد إمامنا
خيرالخلائق والإمام العادل

- در فقدان امام ما خورشيد گرفت [همان کس] که از بهترين انسان ها و امام عادل و دادگر است.
معاويه پس از شنيدن اشعار، گفت: «خدا تو را بکشد، اي دختر صفوان! تو چيزي براي گفتن باقي نگذاشتي، حال حاجتت چيست که نزد من آمده اي؟» اين زن بافضيلت و امام شناس گفت: «بعد از اين سخنان، هيهات که حاجتم را بگويم، به خدا سوگند که از تو خواهشي نخواهم کرد!» اين را گفت، از جا برخاست و از نزد معاويه رفت.

(اعيان الشيعه، ج 3، ص 475) 

ام الخير

ام الخير، دختر حريش بن سراقه بارقيه از تابعين کوفي و محبان اميرمؤمنان عليه السلام بوده است.
وي پيامبراسلام صلي الله عليه و آله را مشاهده نکرد، بلکه اصحاب بزرگوار آن حضرت را ديده است. او در فراست، فصاحت و بلاغت مشهور بود و در جنگ صفين نيز شرکت داشت.

اعيان الشيعه، ج 3، ص 476.

ام سنان بنت خيثمه

ام سنان دختر «خيثمه» از دوست داران امام علي عليه السلام و شاعران سپاه حضرت علي عليه السلام بوده است.
هنگامي که «ام سنان» براي شکايت از مروان نزد معاويه رفت، جهت توجه معاويه به شکايت خود مطالبي گفت که معاويه را خوش آمد و به سخنانش گوش داد. «ام سنان» در ادامه گفت: «اي اميرمؤمنان! آنچه ما براي تو گمان مي کنيم، حظ و بهره ات بيشتر از آن است، به خدا سوگند فقط اين اطرافيان تو سبب شده اند که دل هاي مسلمانان نسبت به تو پر از کينه و نارضايتي شود، سخنان اينها را درهم بکوب و خودشان را از اطراف خود دور کن و اگر اين کار را کردي، بدان که به خداوند نزديک و محبت تو در دل هاي مؤمنان بيشتر خواهد شد.»
معاويه گفت: آيا واقعاً اين سخن از تو است که درباره من گفتي؟

ام سنان در پاسخ گفت: سبحان اللَّه، به خدا سوگند، مثل تو به باطل مدح نمي شود و به دروغ عذر آورده نمي گردد و همانا تو رأي و عقيده و ضمير دل ما را مي داني، اما بگذار عقيده ام را برايت بگويم و چنين گفت: «کان واللَّه عليٌّ أحبّ إلينا منک، و أنت أحبّ إلينا من غيرک، به خدا قسم علي بن ابي طالب عليه السلام پيش ما از تو محبوب تر و به دل ما نزديک تر از تو است و تو هم نزد ما از غير خود به ما نزديک تري.»

معاويه پرسيد: مراد تو از غير من چه کساني اند؟ گفت: مروان بن حکم والي مدينه و سعيد بن عاص. پرسيد: حال چه مي خواهي؟ ام سنان در مذمت مروان بن حکم، مطالبي از بي عدالتي و ستم هاي او به زبان آورد و در آخر گفت: فرزند پسرم را بدون گناه زندان کرده و تقاضاي آزادي او را دارم! معاويه فوراً دستور داد به مروان بن حکم بنويسند، نوه او را آزاد کند، بعد مرکب راهواري با پنج هزار درهم به ام سنان هديه داد و وسايل بازگشت وي را به مدينه فراهم نمود..

  اعيان الشيعه، ج 3، ص 480.

ودیگرزنان شیرمرد بسیاری که معرفی هر کدام از آنان، خود ، فضایی جداگانه می طلبد.