قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَآؤكُم مَّا نَزَّلَ اللّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ(اعراف/71)

گفت : يقيناً از سوى پروردگارتان بر شما عذاب و خشمي مقرّر شده ، آيا درباره نام هاى [ بى هويتى ] كه خود و پدرانتان بت ها را به آن ناميده ايد ، و خدا هيچ دليل و برهانى بر [ حقّانيّت ] آنان نازل نكرده با من مي ادله و ستيزه مي كنيد ؟ پس منتظر [ عذاب خدا ] باشيد و من هم با شما از منتظرانم

( الإمام الرضا عليه السلام ) ” ما أحسن الصبر وانتظار الفرج ، أما سمعت قول العبد الصالح ” انتظروا إني معكم من المنتظرين “

أحمد بن احمد ، از امام رضا ( ع ) روايت كرده وگفت شنيدم حضرت مى فرمود : صبر وانتظار فرج ، چقدر نكو وزيباست ، آيا سخن عبد صالح را نشنيدى كه فرمود : ” منتظر باشيد ، كه من هم با شما منتظرم “

* العياشي : ج 2 ص 20 ، ح 52

.

هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَاء فَيَشْفَعُواْ لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُون(اعراف/53)

آيا [ منكران قرآن براى باور كردن آن ] جز تحقّق وعده هايش را انتظار مي برند ؟ ! روزى كه حقايق بيان شده در آن [ به صورتى ظاهر و آشكار ] بيايد ، كسانى كه از پيش ، آن را فراموش كرده بودند ، مي گويند : يقيناً فرستادگان پروردگارمان حق را آوردند [ ولى ما آن را نپذيرفتيم ، ] پس آيا [ در چنين روزى ]شفاعت كنندگانى براى ما هست كه ما را شفاعت كنند يا [ به دنيا ] بازگردانده مي شويم تا كارى غير آنچه انجام مي داديم ، انجام دهيم ؟ ! به راستى آنان [ سرمايه ]وجودشان را تباه كردند و آنچه را به دروغ [ به عنوان شريك خدا به خدا ] نسبت مي دادند [ از دستشان رفت و ] گم شد

على بن ابراهيم قمى در تفسير آيه شريفه ” هل ينظرون الا تأويله ، يوم يأتى تأويله ” آورده است كه آن در باره قائم عليه السلام وروز قيامت است

*تفسیر قمي ، ج 1 ص 235.

.

وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ وَنَادَوْاْ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ(اعراف/46)

و ميان آن دو [ گروه بهشتيان و دوزخيان ] حائلى است ، و بر اعراف ، مردانى [ با مقام و منزلت اند ] كه هر كدام از دو گروه را به نشانه هايشان مي شناسند ، و بهشتيان را كه وارد بهشت نشده اند ، ولى ورود به آن را اميد دارند ، آواز مي دهند كه درود بر شما

ابوذر از فاطمه ( سلام الله علیها ) نقل مى كند كه فرمود از پدر بزرگوارم در باره ” و على الاعراف رجال يعرفون كلا بسيماهم “ پرسيدم ، مي فرمود : آنان ، امامان بعد از من هستند ، علي ( ع ) ودو نوه دخترى من ، ونه فرزند از نسل حسين ( ع ) آنها رجال الاعراف اند ، كسى وارد بهشت نمى شود مگر آنكه آنها را مى شناسد ، وآنها نيز او را مى شناسند ، ووارد دوزخ نمىشود مگر كسيكه آنها را نشناخته وآنها هم او را نشناسند ، خداوند ، جز از طريق شناخت آنها ، شناخته نمى شود.

*  كفاية الأثر : ص 194 ،  البحار : ج 36 ص 351 

.

درپست قبلی نکاتی هرچند کوتاه در مورد تفسیر آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» ذکر شد واینک در ادامه بحث ،به روایاتی در باب آیه شریفه «الحمد لله رب العالمین» اشاره می شود.

• مردى، حضور إمام رضا عليه السّلام آمد و گفت: يا ابن رسول اللَّه! از [الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏] مرا آگاه كن، تفسيرش چيست؟! فرمود: پدرم از جدّم، از باقر، از پدرش- زين العابدين- عليهم السّلام برايم روايت كرد كه؛ مردى حضور أمير المؤمنين عليه السّلام آمد و گفت:   يا أمير المؤمنين! مرا از [الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏] آگاه كن، تفسيرش چيست؟! فرمود:   الْحَمْدُ لِلَّهِ، آنست كه؛ خداوند، برخى از نعمى را كه ببندگانش ارزانى داشته! سربسته- بآنها معرّفى كرده است! چون؛ تفصيلا! بشناسائى همه آنان قادر نيستند. زيرا؛ نعم و عطاى او، بيش از آنست كه بشماره درآيد و شناخته شود!. از اين رو؛ بآنان فرمود: [بگوئيد: حمد و ثناء، ويژه خدا است! بر آن چيزى كه بدان وسيله- بر ما- إنعام فرمود!] رَبِّ الْعالَمِينَ، يعنى: مالك و صاحب إختيار جهانها است! [و جهانها؛ گروه اجتماعات از همه مخلوق- از جماد و حيوان- است‏] امّا حيوانات: خداوندگار، آنها را در [يد] توان و قدرتش زير و زبر ميكند! و از روزيش بآنها ميخوراند! و در كنف حمايتش نگهدار! و بر آنها محيط است! و بر أساس مصلحتش همه را تدبير ميكند!.        و امّا جمادات: هم او است كه؛ با (دست) قدرتش آنها را نگه ميدارد! و آنچه را كه بهم پيوند و پيوستگى دارد، از سقوطشان جلوگير است. و آنچه كه؛ در حال انهدام و سقوط است، مانع از اتّصال و پيوند آنست!. آسمان را حافظ و نگهدار است، كه بر زمين، واقع نشود!- مگر باذن و اجازه او-  و زمين را حافظ و نگهدار است، كه فرو نرود! [جز بفرمان و أمر او]. براستى كه؛ او، به بندگانش، حقيقة؛ رأفت و رحمت دارد!.

فرمود:
و [رَبِّ الْعالَمِينَ‏]، مالك و خالق و روزى‏رسان آنها است- از آنجا كه ميدانند! و از آنجا كه نميدانند!- پس؛ روزى، معلوم و تقسيم شده است. فرزند آدم، بهر روش و آئين كه ميخواهد در دنيا رفتار نمايد- در هر حال و موقعيّتى كه هست- روزى، باو ميرسد! تقوى تقوى دار، زيادش نميكند! و تبهكارى (فاسق و) فاجر، بكاهش و نقصانش نمى ‏آلايد. بين بنى آدم و روزيش، پرده‏اى است! كه؛ روزى، طالب و جوياى او است! تا آنجا كه اگر؛ أحدى از شما، در طلب روزيش درنگى نمايد، روزيش در جستجوى او است! همچنان كه؛ مرگ و مير، بجستجوى وى است! أمير المؤمنين، افزود كه: آنگاه خداى تعالى! بآنان فرمود:
بگوئيد؛ حمد و ثناء، براى خدا است! بر آن چيزى كه بدان وسيله، بر ما إنعام فرمود.
و بدان وسيله؛ ما را از خير و عنايتى، قبل از تكوّن ما- كه در كتب و نوشته‏هاى أوّل است- يادآورى فرمود.
در اين، فرض و إيجابى است بر [محمّد و آل محمّد]، بنا بر آنچه كه پروردگار، آن وجود محترم و دودمانش را (نسبت بديگران،) فضيلت و برترى داد! و بر شيعيانشان، فرض و واجب است كه؛ بآنچه آنان را فضيلت و برترى داد، سپاسگزار او باشند! 

• زمانى كه؛ خدا، موسى بن عمران (پيامبرش) را برانگيخت! و رازدار، انتخابش نمود! و دريا را شكافت و بنى إسرائيل را با آن نجات داد! و باو، تورات و ألواح، عطا كرد! (او) منزلت و مقام خود را نزد پروردگار عزّ و جلّ! خويش ديد، إظهار نمود:

پروردگارا: تحقيقا؛ مرا بكرامتى مشرّف گردانيدى كه پيش از من هيچ كس را بآن مقام، نرساندى!.
 خداى عزّ و جلّ! فرمود: اى موسى! آيا؛ ندانستى كه؛ [محمّد]، نزد من، از تمام فرشتگانم و همه آفريدگانم بالاتر و برتر است!؟
موسى گفت: پروردگارا! پس اگر؛ [محمد]، پيش تو، بالاتر و برتر از همه آفريدگان تو است، آيا؛ در [آل‏] پيامبران، نزد تو، شريفتر و گرامى‏ تر از آل من، وجود دارد؟
خداى تعالى! فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه برترى و فضل [آل محمّد] بر همه آل پيامبران، مانند فضل محمّد است بر جميع فرستادگان!؟
(موسى) گفت: پروردگارا! پس؛ اگر فضل [آل محمّد]، پيش تو اين چنين است، آيا در أصحاب أنبياء- نزد تو- شريفتر و گرامى‏تر از صحابه من وجود دارد؟
خدا فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه؛ فضل و برترى أصحاب [محمّد] بر تمام أصحاب فرستادگان، مانند فضل و برترى [آل محمّد] است بر همه آل پيامبران! و مانند فضل و برترى [محمّد] است بر جميع فرستادگان!؟
موسى گفت: پروردگارا! پس اگر؛ محمّد و آل او و اصحابش، چنان است كه توصيف فرمودى! پس آيا؛ در امّت پيامبران- پيش تو- برتر و بالاتر از امّت من وجود دارد؟ (و حال آنكه؛) ابر آسمان را بر آن داشتى كه بر امّت من، سايه افكند! و [منّ و سلوى‏] بر آنان نازل فرمودى! و برايشان دريا را شكافتى!؟
خداى تعالى! فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه؛ فضل و برترى امّت (محمّد) بر تمام امّتها، مانند فضل و برترى من است بر همه آفريدگانم! موسى گفت: پروردگارا! اى كاش! آنها را ميديدم! در اين هنگام، خداى عزّ و جلّ! باو وحى (و إلهام) كرد: اى موسى! يقينا؛ تو، آنها را هرگز نخواهى ديد! الآن وقت ظهورشان نيست. امّا؛ [در بهشت‏] در آينده، آنها را مى‏بينى!- در بهشت عدن و فردوس برين!- به پيشگاه محمّداند!. در نعيم آن، بگردش و تفرّج گوناگون ميپردازند! و در خير و بركاتش مباهات و افتخار ميكنند! آيا؛ دوست دارى كه؛ سخن و كلام آنها را بگوشت برسانم!؟
گفت: آرى! پروردگارا!  فرمود: روبرويم بايست! و آستين خويش بالا زن! مانند ايستادن بنده دليل خوار! مقابل سيّد جليل صاحب إختيار!.
موسى، چنين كرد.
آنگاه؛ پروردگار عزّ و جلّ ما! ندا در داد: اى امّت محمّد! ناگاه، تمامشان باو جواب دادند:
«لبّيك! اللّهمّ لبّيك! لا شريك لك لبّيك! إنّ الحمد و النّعمة و الملك لك لا شريك لك لبّيك!» و آنها در صلب پدران و رحم مادرانشان بودند.
إمام فرمود: پس؛ خداى تعالى! اجابت آنان را [شعار حج‏] قرار داد.
آنگاه؛ پروردگار عزّ و جلّ ما! ندا كرد:
اى امّت محمّد! يقين بدانيد، قضا (و قدر) من بر شما، چنين است كه؛ رحمتم بر غضبم پيش افتاده است! و گذشتم بر عقابم! پس؛ حقيقة! قبل از اينكه مرا بخوانيد، دعاى شما را پذيرفتم! و قبل از اينكه از من بخواهيد، بشما عطا كردم! از شما، كسى كه با شهادت [لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله‏] بديدار من آيد، و حال آنكه؛ در أقوال و گفتارش صادق، و در أفعال و كردارش، محق باشد! و گواهى دهد كه؛ علىّ بن أبى طالب، برادر و وصىّ بعد از وى است و ولىّ او است،- بطاعت و پيرويش ملتزم باشد، همچون پيروى و طاعت محمّد!- و گواهى دهد كه؛ اوليائش [كه برگزيدگان و أخيار و پاكان روزگارند!] بعجايب آيات حق، ملبّس‏اند! و دلائل حجج الهى‏اند! و بعد از خدا و پيامبرش، أولياء پروردگاراند، او را وارد بهشتم ميسازم. اگر چه؛ گناهانش مثل كف دريا باشد!.
فرمود: زمانى كه؛ پيامبر ما- محمّد صلّى اللَّه عليه و آله- برانگيخته شد، خداى تعالى! گفت:
[اى محمّد! و آنگاه كه امّتت را ندا باين كرامت داديم، بجانب طور نبودى!
و ليكن؛ رحمتى از پروردگار تو است!]  سپس؛ خداى عزّ و جلّ! بمحمّد صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:
بگو: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، بر آنچه كه مرا از اين فضيلت، بآن، ويژگى بخشيد!.
و به امّتش فرمود:
و شما بگوئيد: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، بر آنچه كه ما را از اين فضيلت، بآن ويژگى بخشيد!.

تفسیرمنسوب به امام حسن عسکری علیه السلام،ص28

• «بسم الله» جزء سورهٴ حمد

و آيهٔ مباركهٔ *«بسم الله الرحمن الرحيم»*  جزء‌ اين سوره‌ است. نه تنها تبركاً خوانده مي‌شود،‌ بلكه جزء‌ اين سوره است. كه اگر كسي اين سوره را در نماز يا غير نماز، واجب شد كه بخواند، اين آيهٔ‌ بسم الله را نخواند، امتثال نكرده است، سوره را ناقص خوانده، اين آيه جزء سورهٔ فاتحة‌ الكتاب است.(1)

• ارتباطِ محتواي *«بسم الله»* با مضمون هر سوره

 هر باري  كه نازل مي‌شد معناي جديد و مصداق تازه‌اي را در برداشت ‌نه اينكه لفظاً و مفهوماً و مصداقاً عين يكديگر باشند . هر سوره‌اي كه صدر او بسم الله دارد، محتواي بسم الله آن سوره با مضمون آن سوره در ارتباط است. بنابر‌اين اگر ما در قرآن كريم چندين جا آيهٔ مباركهٔ بسم الله را مي‌يابيم، هر جا معناي خاص دارد. در حقيقت هر جا درجه‌اي از درجهٴ شئون الوهيت خداي سبحان و رحمانيتش و رحيميتش را مطرح مي‌كند. پس همه جا به يك مفهوم و به يك مصداق و به يك هدف نيست. بسم الله ارتباط مستقيمي با مضمونِ سوره دارد و چون مضمون سور فرق مي‌كند، ‌مضمون اين بسم الله ها هم فرق خواهد كرد. و پايان هر سوره با نازل شدن بسم الله مشخص مي‌شد.

• نافرجام بودن هر كاری كه با نام خدا آغاز نشود

 فريقين هم علماي شيعه و هم علماي سنت از رسول خدا (عليه آلاف التحية‌ و الثناء) نقل كرده‌اند: كاري كه به نام خدا شروع نشود‌، بي‌نتيجه است. «كل أمر ذي بال لم يبدأ ببسم الله فهو ابتر». ابتر يعني منقطع الآخر. چون هدف پايان كار است، كاري كه به هدف نرسد أبتر است.
آن هوشي كه در راه حق نباشد از آن هوش تعبير مي‌كنند به «فطانت بتراء» مي‌گويند اين فطن هست، زيرك هست اما در راه باطل صرف مي‌كند. از اين گونه هوشهاي كاذب در كتب عقلي به فطانت بتراء‌ ياد مي‌شود يعني زرنگي كاذب، هوشي كه در راه باطل صرف مي‌شود. كاري كه به مقصد نرسد ابتر است. هوشي كه در راه حق نباشد، فطانت بتراء‌ است. آن انسان زيرك هست اما نمي‌داند چه كند. هر كاري كه به مقصد نرسد ابتر است . 

• چه کاری به مقصد می رسد؟

    كاري به مقصد مي‌رسد كه از مبدأ‌ حق نشأت بگيرد. كاري كه اوّلش حقّ است، پايانش حق و خير است. ممكن نيست كاري كه آغازش باطل است، پايانش حق باشد. باطل به باطل ختم مي‌شود. حق به حق ختم مي‌شود.

كاري را مي‌شود با نام خدا آغاز كرد كه جامع حسن فعلي وفاعلي باشد
اگر خواستيم كاري انجام بدهيم كه به حق ختم شود چاره‌اي نيست مگر به حق شروع كنيم. كاري را مي‌توان به حق شروع كرد كه هم حسن فعلي داشته باشد، يعني في نفسه عمل خير باشد و هم حسن فاعلي كه انسان آن كار را به خداي خود نسبت بدهد و به استناد به خدا انجام بدهد. اين كار را انسان به خدا نسبت مي‌دهد مي‌گويد به نام خدا آغاز مي‌كنم به نام خدا شروع مي‌كنم. قهراً در اين كار جز خدا هدفي ديگر نخواهد داشت . از انضمام آن حسن فاعلي كه طهارت ضمير فاعل است و اين حسن فعلي كه حق بودن عمل است انسان يقين پيدا مي‌كند كه اين كار به مقصد مي‌رسد. و اگر يكي از اين دو امر  مفقود بود يا هر دو مفقود بود هرگز اين كار به ثمر نمي‌رسد . اگر كار، خير و حق بود ولي انسان او را براي حق انجام نداد به ثمر نمي‌رسد. چون حسن فعلي به تنهايي براي رسيدن به هدف كافي نيست بايد فاعل هم حَسَن باشد حسن فاعلي در او باشد.

تفسیر سوره حمد،آیت الله جوادی آملی

• (بسم الله )يعنى: بر تمام امورم، يارى از خدا ميطلبم! خدائى كه؛ پرستش و بندگى، جز براى او، شايسته نيست! خدائى كه؛ دادرس است، آنگاه كه؛ از او دادخواهى شود!.
  پذيرا و جوابگو است، هر آنگاه كه؛ خوانده شود!.
• امام صادق علیه السلام می فرمایند: چه بسا! برخى از شيعيان ما، در آغاز كار، [بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏] را (فراموش كند و) واگذارد! نتيجة؛ خدا به گرفتارى و بلا، دچارش كند  براى اينكه؛ آگاه و بيدارش سازد! تا شكر و ثناى او بجاى آورد. و در آن گرفتارى و بلا، لكّه ننگ و تقصير و كوتاهى او را- بهنگام ترك [بسم اللَّه‏]- از او، بزدايد!.

تفسیرمنسوب به امام حسن عسکری علیه السلام

روایات بسیاری درموردفضیلت وشرافت  آیه شریفه«بسم الله الرحمن الرحیم»از حضرات معصومین وارد شده است .ازجمله روایاتی که در مورد شروع کارها با این آیه شریفه وابتر بودن شخصی که آن را ترک می کند.به روایت زیر توجه کنید:

عبدالله بن يحيى وارد مجلس امير مؤ منان على (ع ) شد و در برابر او تختى بود، حضرت دستور داد كه روى آن بنشيند، ناگهان تخت واژگون شد و او به زمين افتاد و سرش شكست و خون جارى شد.<امير مؤ منان (ع ) دستور داد آب آوردند و خون را شستند، سپس فرمود: نزديك بيا دست مبارك را بر آن گذاشت نخست احساس درد شديدى كرد، و بعد شفا يافت ! سپس فرمود: ((شكر خدايى را كه گناهان شيعيان ما را در دنيا با حوادث ناگوارى كه بر آنها پيش مى آيد مى شويد و پاك مى كند))!<((عبدالله )) عرض كرد: اى امير مؤ منان ! مرا آگاه كرديد، اگر بفرماييد من چه گناهى مرتكب شده ام كه اين حادثه ناگوار برايم پيش آمد تا ديگر تكرار نكنم خوش وقت مى شوم .<فرمود: هنگامى كه نشستى ((بسم الله الرحمن الرحيم )) نگفتى ، مگر نمى دانى رسول خدا(ص ) از ذات پاك پروردگار براى من چنين نقل فرموده : ((هر كار با اهميتى بسم الله در آن گفته نشود، نافرجام و بى عاقبت است )).<عبدالله گفت : فدايت شوم من بعد از اين هرگز آن را ترك نمى كنم .<امام فرمود: ((در اين بهره مند و سعادتمند خواهى شد))

 بحارالانوار، ج 73، ص 305 .