ترتیل قرآن به چه معنى است؟
واژه «ترتیل» از ماده «رَتَل» به معنى «منظم بودن و مرتب بودن» است؛ بنابراین، آیه «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیْلاً» اشاره به این واقعیت دارد که: آیات قرآن گرچه تدریجاً نازل شده است، اما روى نظم و حساب و برنامه بوده است. اما درباره تلاوت قرآن که دستور داده شده با ترتیل خوانده شود، منظور اینست که کلمات آن را درست و کامل و با صدای زیبا ادا کرده و در آیات آن تدبّر کنیم و عبرت بگیریم.
واژه «ترتیل» از ماده «رَتَل» (بر وزن قمر)، به معنى «منظم بودن و مرتب بودن» است، لذا کسى که دندان هایش خوب و منظم و مرتب باشد، عرب به او «رتل الاسنان» مى گوید، روى این جهت، ترتیل به معنى پى در پى آوردن سخنان یا آیات روى نظام و حساب، گفته شده.
بنابراین، جمله «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیْلاً»(1) اشاره به این واقعیت است که: آیات قرآن گرچه تدریجاً و در مدت 23 سال نازل شده است، اما این نزول تدریجى، روى نظم و حساب و برنامه اى بوده، به گونه اى که در افکار، رسوخ کند، و دل ها را مجذوب خود سازد.
در تفسیرکلمه «ترتیل» روایات جالبى نقل شده که به بعضى از آنها ذیلاً اشاره مى کنیم:
در تفسیر«مجمع البیان» از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده: به «ابن عباس» فرمود: «اِذا قَرَاْتَ الْقُرْآنَ فَرَتِّلْهُ تَرْتِیْلاً»؛ (هنگامى که قرآنرا خواندى آن را با ترتیلبخوان).
«ابن عباس» مى گوید پرسیدم: ترتیل چیست؟
پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود:
«بَیِّنْهُ تَبْیِیناً، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الدَّقَلِ (الرَّمْل) وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ، حَرِّکُوا بِهِ الْقُلُوبَ، وَ لا یَکُونَنَّ هَمُّ اَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَهِ»؛
(حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کن، نه همچون خرماى خشکیده [یا ذرات شن] آن را پراکنده کن، و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف کنید، و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید، و هرگز نباید همت شما این باشد که: به سرعت سوره را به پایان رسانید) بلکه مهم اندیشه و تدبر و بهرهگیرى از قرآناست.(2)
نظیر همین معنى در «اصول کافى» از امیر مومنان على(علیه السلام) نقل شده است.(3)
از امام صادق(علیه السلام) نیز چنین نقل شده:
«التَّرْتِیْلُ اَنْ تَتَمَکَّثَ بِهِ وَ تَحْسُنَ بِهِ صَوْتَکَ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَه فِیْها ذِکْرُ النّارِ فَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَه فِیْها ذرکْرُ الْجَنَّهِ فَاسْئَلِ اللّهَ الجَنَّهَ»؛
(ترتیل آن است که آیات را با تانّى و با صداى زیبا بخوانى و هنگامى که به آیه اى برخورد مى کنى که در آن سخن از آتش دوزخ است، به خداپناه بر، و هنگامى که به آیه اى مى رسى که در آن بیان بهشت است از خدا بهشت را بطلب). خود را به اوصاف بهشتیان متصف کن و از صفات دوزخیان بپرهیز.(4)،(5)
پی نوشت:
(1). سوره فرقان، آیه 32.
(2). «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 170، ذیل آیه مورد بحث.
(3). «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 449، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن.
(4). مجمع البحرین ج 5 ص 379.
(5). گرد آوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دار الکتب الإسلامیه، چاپ بیست و پنجم، ج 15، ص 100.
حضرت ایت الله مکارم شیرازی
