عوامل تربیت را می توان از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار داد اما در اینجا به سيره و سخن حضرت امام حسن عليه السلام  استناد می کنیم:

از دیدگاه امام  حسن(ع) پدر ، که مدیر و رکن اساسی یک خانواده است از مهمترین عوامل موثر در تربیت سازنده است. اگر پدری با ایمان، با فضیلت ، با اخلاق ودارای سجایای اخلاقی خوب باشد یقینا فرزند خوبی  تربیت می کند وبالعکس .

حضرت مجتبى عليه السلام به مردى كه براى نظرخواهى و مشاوره در مورد خواستگاران دخترش به حضور آن حضرت آمده بود، فرمود:

زوجها من رجل تقى ، فانه ان اجنها اكرمها، و ان ابغضها لم يظلمها؛

براى همسرىِ دخترت مردى باتقوا و مومن انتخاب كن ، زيرا اگر او دختر ترا دوست بدارد وى را احترام خواهد كرد و اگر از او خوشدل نباشد به وى ستم روا نمى دارد.

 

مكارم الاخلاق ، ص 233.

امام على عليه السلام به حضرت امام مجتبى علیه السلام فرمود:

و انما قلب الحدث كالارض الخاليه ما القى فيها من شى قبلته ، فبادرتك بالادب قبل ان يقسوا قلبك و بشتغل لبك 

 قلب كودك نورس ‍ مانند زمين خالى و آماده كشت است . هر تخمى كه در آن كاشته شود قبول نموده و پرورش مى دهد، فرزند عزيزم ! من از دوران كودكى تو استفاده كردم و قبل از آن كه دل تربيت پذير تو، سخت شود و عقلت را مسائل ديگرى به خود مشغول نمايد به تربيت و تعليم تو اقدام نمودم .

   طبق رهنمود اميرمومنان على عليه السلام بهترين دوران تربيت همان ايام طفوليت مى باشد و عاليترين فرصت براى فراگرفتن راه صحيح زندگى همان مقطع مى باشد. زيرا قدرت تقليد و اقتباس و حس قبول آموزه هاى روشن زندگى در كودكان و نوجوانان از بزرگترها خيلى شديد است و كودك مى تواند تمام اعمال و رفتار و گفتار مربى را به بهترين صورت حفظ كند و خود را به آن عادت دهد.

 نهج البلاغه ، نامه 31.

امام مجتبى عليه السلام در مورد ضرورت تربيت روحى و معنوى انسان و تغذيه روان او مى فرمايد:

عجبت لمن يتفكر فى ماكوله كيف لا يتفكر فى معقوله ، فيجنب بطنه مايوذيه و بودع صدره ما يرديه :

تعجب مى كنم از فردى كه در غذاى جسمانى خود فكر مى كنند (كه سالم و بهداشتى و پاكيزه باشد) اما در غذاى روح و جان خويش نمى انديشد، در نتيجه شكم خود را از غذاهاى زيانبخش حفظ مى كند ولى برايش اهميتى ندارد كه افكار پليد و ناپسند در روان او وارد شده و وجودش را در معرض افكار پست و انحرافى قرار دهند.

 الدعوات راوندی، ص 144 و 145

   آرى تربيت روح و روان يك انسان ، خيلى مهمتر از پرورش جسم اوست و مى توان گفت اگر جسم انسان صدمه ببيند، در بسيارى موارد قابل ترميم و جبران است و يا لااقل قابل تحمل مى باشد، اما ضربه روحى و روانى سال هاى طولانى انسان را رنج مى دهد و در اكثر موارد غير قابل جبران بوده و تحمل آن خيلى مشكل است .

در سيره تربيتى امام مجتبى عليه السلام مسائل تربيتى و نكات باريك روان شناختى قابل توجهى ديده مى شود، كه مى تواند به عنوان الگو و روش ‍ صحيح تعليم و تربيت كودكان مطرح شود و بهترين فنون پرورش كودكان براى والدين و مربيان است .

اگر ما از نظر تربيتى به سيره و سخن آن امام معصوم نظرى بيفكنيم و از اين زاويه گفتار و رفتار آن حضرت را مورد بررسى و ارزيابى قرار دهيم ، در سراسر زندگى آن بزرگوار شيوه هاى كارآمد تربيتى خواهيم يافت و راه هاى تغيير از وضعيت موجود به يك وضعيت ايده آل و مطلوب را كه به نوعى از اهداف تعليم و تربيت محسوب مى شود براى فرزندان و نسل جديد در پيش رو خواهيم داشت .

عمرو بن اسحاق كه يكى از اصحاب حضرت ابومحمّد امام حسن مجتبى صلوات الله و سلامه عليه مى باشد، حكايت كند:

روزى من به همراه يكى از دوستانم جهت عيادت آن حضرت به محضر شريف ايشان شرفياب گشتيم .

و چون اندك زمانى نشستيم ، جوياى حال و احوال آن امام مظلوم عليه السلام شديم ، كه حضرت به من خطاب نمود و فرمود:

يا ابن اسحاق ! آنچه نياز دارى سؤ ال كن ؟

عرض كردم : ياابن رسول اللّه ! حال شما مساعد نيست ، هرگاه نقاهت شما برطرف شد و سلامتى خود را باز يافتى مسائل خود را مطرح مى نمائيم .

در همين موقع حضرت از جاى خود برخاست و جهت رفع حاجت از اتاق خارج گشت و پس از گذشت لحظاتى كه مراجعت نمود؛ فرمود: پيش از آن كه مرا از دست بدهى ، آنچه مى خواهى سؤ ال كن .

گفتم : ان شاء اللّه پس از آن كه عافيت و سلامتى خود را باز يافتى ، اگر سؤ الى داشتم به عرض عالى مى رسانم .

در اين هنگام حضرت فرمود: دشمنان چندين مرتبه مرا زهر خورانيده اند؛ ليكن اين بار به جهت شدّت زهر جگرم متلاشى شده است و ديگر مرا گريزى از مرگ نيست .

عمرو بن اسحاق گويد: ناگاه حال حضرت وخيم گشت ؛ و لخته هاى خون قى و استفراغ مى نمود؛ و من ديگر نتوانستيم بنشينيم ، لذا مرخّص شدم تا آن حضرت اندكى بيارامد.

فرداى آن روز دوباره جهت ملاقات و ديدار به حضور آن امام مظلوم شرفياب شدم ؛ و ديدم كه حضرت سخت به خود مى پيچد و مى نالد و حسين عليه السلام بر بالين بسترش غمگين و افسرده حال نشسته بود و اظهار داشت : برادرم ! چه كسى با تو چنين كرد؟

امام حسن مجتبى سلام اللّه عليه با سختى لب به سخن گشود؛ و در جواب فرمود: آيا مى خواهى از قاتل من انتقام بگيرى و قصاصش كنى ؟

برادرش حسين عليه السلام ، پاسخ داد: بلى .

امام مجتبى سلام اللّه عليه فرمود: خداوند متعال از همه خلايق قوى تر و عالم تر است ؛ و من دوست ندارم كه به خاطر من ، شخصى كشته گردد و خونى بر زمين ريخته شود.

 كشف الغمّة : ج 1، ص 584.

دوان دوان از مسجد برگشت و مثل همیشه نزد مادرش رفت. دو عدد متکا روی هم گذاشت تا شکل منبر شود و در عالم کودکی‏ اش بر منبر بنشیند و سخنرانی کند.

این کار هر روز تکرار می‏شد، یعنی آنچه را که در مسجد بر پدربزرگش نازل شده بود تمام و کمال برای مادرش تعریف می‏کرد و آیات قرآن را برای او می‏خواند و به این شکل مادر را از وحی الهی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده بود مطلع می‏کرد. مادر نیز به حافظه‏ ی پسر هفت ساله‏ اش می‏ نازید و به شیوایی کلام فرزند خردسالش افتخار می‏کرد.

گویا آن روز اتفاقی افتاده بود. سخنران کوچک ما مثل روزهای قبل عادی و روان صحبت نمی‏کرد، گاهی در سخنانش وقفه ایجاد می‏شد و گاهی نیز مطلب را به درستی نمی‏رساند… مادر پرسید:

- پسرم، چه شده امروز نمی‏توانی راحت حرف بزنی؟

- مادر، مثل شاگردی شده‏ ام که در حضور استادش باشد و نتواند راحت صحبت کند، گویی شخص بزرگی حرف‏های مرا می‏شنود…راستش مادر جان، هول شده ‏ام.

در این هنگام علی علیه‏ السلام از پشت پرده بیرون آمد و پسرش (حسن) را در آغوش گرفت و بوسید. سپس گفت: احسنت، مرحبا، پس توبودی که هر روز آیات خدا را برای مادرت می‏خواندی…. .

 مناقب، ج 4، ص 7.

جانم فدای حسنت یا زهــــرا(س)