على بن ابى طالب عليه السّلام مي فرمايد: آگاه باشيد كه قبل از اين در عالم اعجوبه‏ هائى بوده است و بعد از اين هم در اين عالم ظهور خواهند كرد، اين جهان مركز علائمى است از قبيل غلبه بنو قنطورا (طايفه ترك يا سودان) و سلطنت آنان در عراق و اطراف شامات و بازى كردن آنها با برادران و خواهران نجيبت.
جابر انصارى روايت كرده كه روزى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در بين اصحاب خود نشسته بود و جبرئيل بر آن حضرت نازل شده گفت: خدا تو را سلام ميگويد و تو را به جهت اسلام، سلام و درود مخصوص مى ‏رساند آن بزرگوار فرمود: جبرئيل! اسلام چيست؟ گفت: پنج نهرى كه عبارتند از: سيحون، جيحون، دو نهر فرات و نيل مصر، زيرا اين پنج نهر براى تو و اهل بيت و شيعيان تو مقرّر شده‏اند.
خداى تعالى مي فرمايد: قسم به عزّت و جلال خودم هر كسى كه يك قطره از اين بياشامد بايد با رضايت تو باشد و در روز حساب كه مردم براى حساب قيام كنند من كسى را داخل بهشت نخواهم كرد مگر اينكه تو از او راضى باشى و او را حلال كنى، رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: خدا را براى اين نعمت شكر ميكنم.
جبرئيل گفت: يا رسول اللَّه تو را به قائم مژده ميدهم كه از فرزندان تو خواهد بود و ظهور نمي كند تا اين نهرهاى پنجگانه را كفار مالك شوند، در اين موقع است كه خدا اهل بيت تو را يارى مي كند و بيرقى از اهل ضلالت تا قيام قيامت بلند نخواهد شد.
آنگاه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله خدا را سجده كرد و مسلمين را از اين نعمت بشارت داد و فرمود: اسلام در ابتداء امر غريب بود و بعد از اين هم غريب خواهد شد، از آن حضرت توضيح خواستند؟ فرمود: پنج نهرى كه خدا براى من و اهل بيتم قرار داده از اين قرار است: سيحون، جيحون، دو نهر فرات و نيل مصر، موقعى كه كفّار اين پنج نهر را تصرف كردند اسلام مالك شرق و غرب عالم خواهد شد و در آن وقت خدا اهل بيت مرا به اهل كفر و ضلال نصرت مي دهد و بيرقى از اهل ضلال تا قيام قيامت بر پا نخواهد شد.

الملاحم و الفتن، يا فتنه و آشوبهاى آخر الزمان‏،ابن طاووس، على بن موسى- نجفى، محمد جواد،194

درپست قبلی نکاتی هرچند کوتاه در مورد تفسیر آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» ذکر شد واینک در ادامه بحث ،به روایاتی در باب آیه شریفه «الحمد لله رب العالمین» اشاره می شود.

• مردى، حضور إمام رضا عليه السّلام آمد و گفت: يا ابن رسول اللَّه! از [الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏] مرا آگاه كن، تفسيرش چيست؟! فرمود: پدرم از جدّم، از باقر، از پدرش- زين العابدين- عليهم السّلام برايم روايت كرد كه؛ مردى حضور أمير المؤمنين عليه السّلام آمد و گفت:   يا أمير المؤمنين! مرا از [الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏] آگاه كن، تفسيرش چيست؟! فرمود:   الْحَمْدُ لِلَّهِ، آنست كه؛ خداوند، برخى از نعمى را كه ببندگانش ارزانى داشته! سربسته- بآنها معرّفى كرده است! چون؛ تفصيلا! بشناسائى همه آنان قادر نيستند. زيرا؛ نعم و عطاى او، بيش از آنست كه بشماره درآيد و شناخته شود!. از اين رو؛ بآنان فرمود: [بگوئيد: حمد و ثناء، ويژه خدا است! بر آن چيزى كه بدان وسيله- بر ما- إنعام فرمود!] رَبِّ الْعالَمِينَ، يعنى: مالك و صاحب إختيار جهانها است! [و جهانها؛ گروه اجتماعات از همه مخلوق- از جماد و حيوان- است‏] امّا حيوانات: خداوندگار، آنها را در [يد] توان و قدرتش زير و زبر ميكند! و از روزيش بآنها ميخوراند! و در كنف حمايتش نگهدار! و بر آنها محيط است! و بر أساس مصلحتش همه را تدبير ميكند!.        و امّا جمادات: هم او است كه؛ با (دست) قدرتش آنها را نگه ميدارد! و آنچه را كه بهم پيوند و پيوستگى دارد، از سقوطشان جلوگير است. و آنچه كه؛ در حال انهدام و سقوط است، مانع از اتّصال و پيوند آنست!. آسمان را حافظ و نگهدار است، كه بر زمين، واقع نشود!- مگر باذن و اجازه او-  و زمين را حافظ و نگهدار است، كه فرو نرود! [جز بفرمان و أمر او]. براستى كه؛ او، به بندگانش، حقيقة؛ رأفت و رحمت دارد!.

فرمود:
و [رَبِّ الْعالَمِينَ‏]، مالك و خالق و روزى‏رسان آنها است- از آنجا كه ميدانند! و از آنجا كه نميدانند!- پس؛ روزى، معلوم و تقسيم شده است. فرزند آدم، بهر روش و آئين كه ميخواهد در دنيا رفتار نمايد- در هر حال و موقعيّتى كه هست- روزى، باو ميرسد! تقوى تقوى دار، زيادش نميكند! و تبهكارى (فاسق و) فاجر، بكاهش و نقصانش نمى ‏آلايد. بين بنى آدم و روزيش، پرده‏اى است! كه؛ روزى، طالب و جوياى او است! تا آنجا كه اگر؛ أحدى از شما، در طلب روزيش درنگى نمايد، روزيش در جستجوى او است! همچنان كه؛ مرگ و مير، بجستجوى وى است! أمير المؤمنين، افزود كه: آنگاه خداى تعالى! بآنان فرمود:
بگوئيد؛ حمد و ثناء، براى خدا است! بر آن چيزى كه بدان وسيله، بر ما إنعام فرمود.
و بدان وسيله؛ ما را از خير و عنايتى، قبل از تكوّن ما- كه در كتب و نوشته‏هاى أوّل است- يادآورى فرمود.
در اين، فرض و إيجابى است بر [محمّد و آل محمّد]، بنا بر آنچه كه پروردگار، آن وجود محترم و دودمانش را (نسبت بديگران،) فضيلت و برترى داد! و بر شيعيانشان، فرض و واجب است كه؛ بآنچه آنان را فضيلت و برترى داد، سپاسگزار او باشند! 

• زمانى كه؛ خدا، موسى بن عمران (پيامبرش) را برانگيخت! و رازدار، انتخابش نمود! و دريا را شكافت و بنى إسرائيل را با آن نجات داد! و باو، تورات و ألواح، عطا كرد! (او) منزلت و مقام خود را نزد پروردگار عزّ و جلّ! خويش ديد، إظهار نمود:

پروردگارا: تحقيقا؛ مرا بكرامتى مشرّف گردانيدى كه پيش از من هيچ كس را بآن مقام، نرساندى!.
 خداى عزّ و جلّ! فرمود: اى موسى! آيا؛ ندانستى كه؛ [محمّد]، نزد من، از تمام فرشتگانم و همه آفريدگانم بالاتر و برتر است!؟
موسى گفت: پروردگارا! پس اگر؛ [محمد]، پيش تو، بالاتر و برتر از همه آفريدگان تو است، آيا؛ در [آل‏] پيامبران، نزد تو، شريفتر و گرامى‏ تر از آل من، وجود دارد؟
خداى تعالى! فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه برترى و فضل [آل محمّد] بر همه آل پيامبران، مانند فضل محمّد است بر جميع فرستادگان!؟
(موسى) گفت: پروردگارا! پس؛ اگر فضل [آل محمّد]، پيش تو اين چنين است، آيا در أصحاب أنبياء- نزد تو- شريفتر و گرامى‏تر از صحابه من وجود دارد؟
خدا فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه؛ فضل و برترى أصحاب [محمّد] بر تمام أصحاب فرستادگان، مانند فضل و برترى [آل محمّد] است بر همه آل پيامبران! و مانند فضل و برترى [محمّد] است بر جميع فرستادگان!؟
موسى گفت: پروردگارا! پس اگر؛ محمّد و آل او و اصحابش، چنان است كه توصيف فرمودى! پس آيا؛ در امّت پيامبران- پيش تو- برتر و بالاتر از امّت من وجود دارد؟ (و حال آنكه؛) ابر آسمان را بر آن داشتى كه بر امّت من، سايه افكند! و [منّ و سلوى‏] بر آنان نازل فرمودى! و برايشان دريا را شكافتى!؟
خداى تعالى! فرمود: اى موسى! آيا ندانستى كه؛ فضل و برترى امّت (محمّد) بر تمام امّتها، مانند فضل و برترى من است بر همه آفريدگانم! موسى گفت: پروردگارا! اى كاش! آنها را ميديدم! در اين هنگام، خداى عزّ و جلّ! باو وحى (و إلهام) كرد: اى موسى! يقينا؛ تو، آنها را هرگز نخواهى ديد! الآن وقت ظهورشان نيست. امّا؛ [در بهشت‏] در آينده، آنها را مى‏بينى!- در بهشت عدن و فردوس برين!- به پيشگاه محمّداند!. در نعيم آن، بگردش و تفرّج گوناگون ميپردازند! و در خير و بركاتش مباهات و افتخار ميكنند! آيا؛ دوست دارى كه؛ سخن و كلام آنها را بگوشت برسانم!؟
گفت: آرى! پروردگارا!  فرمود: روبرويم بايست! و آستين خويش بالا زن! مانند ايستادن بنده دليل خوار! مقابل سيّد جليل صاحب إختيار!.
موسى، چنين كرد.
آنگاه؛ پروردگار عزّ و جلّ ما! ندا در داد: اى امّت محمّد! ناگاه، تمامشان باو جواب دادند:
«لبّيك! اللّهمّ لبّيك! لا شريك لك لبّيك! إنّ الحمد و النّعمة و الملك لك لا شريك لك لبّيك!» و آنها در صلب پدران و رحم مادرانشان بودند.
إمام فرمود: پس؛ خداى تعالى! اجابت آنان را [شعار حج‏] قرار داد.
آنگاه؛ پروردگار عزّ و جلّ ما! ندا كرد:
اى امّت محمّد! يقين بدانيد، قضا (و قدر) من بر شما، چنين است كه؛ رحمتم بر غضبم پيش افتاده است! و گذشتم بر عقابم! پس؛ حقيقة! قبل از اينكه مرا بخوانيد، دعاى شما را پذيرفتم! و قبل از اينكه از من بخواهيد، بشما عطا كردم! از شما، كسى كه با شهادت [لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله‏] بديدار من آيد، و حال آنكه؛ در أقوال و گفتارش صادق، و در أفعال و كردارش، محق باشد! و گواهى دهد كه؛ علىّ بن أبى طالب، برادر و وصىّ بعد از وى است و ولىّ او است،- بطاعت و پيرويش ملتزم باشد، همچون پيروى و طاعت محمّد!- و گواهى دهد كه؛ اوليائش [كه برگزيدگان و أخيار و پاكان روزگارند!] بعجايب آيات حق، ملبّس‏اند! و دلائل حجج الهى‏اند! و بعد از خدا و پيامبرش، أولياء پروردگاراند، او را وارد بهشتم ميسازم. اگر چه؛ گناهانش مثل كف دريا باشد!.
فرمود: زمانى كه؛ پيامبر ما- محمّد صلّى اللَّه عليه و آله- برانگيخته شد، خداى تعالى! گفت:
[اى محمّد! و آنگاه كه امّتت را ندا باين كرامت داديم، بجانب طور نبودى!
و ليكن؛ رحمتى از پروردگار تو است!]  سپس؛ خداى عزّ و جلّ! بمحمّد صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:
بگو: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، بر آنچه كه مرا از اين فضيلت، بآن، ويژگى بخشيد!.
و به امّتش فرمود:
و شما بگوئيد: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، بر آنچه كه ما را از اين فضيلت، بآن ويژگى بخشيد!.

تفسیرمنسوب به امام حسن عسکری علیه السلام،ص28

• «بسم الله» جزء سورهٴ حمد

و آيهٔ مباركهٔ *«بسم الله الرحمن الرحيم»*  جزء‌ اين سوره‌ است. نه تنها تبركاً خوانده مي‌شود،‌ بلكه جزء‌ اين سوره است. كه اگر كسي اين سوره را در نماز يا غير نماز، واجب شد كه بخواند، اين آيهٔ‌ بسم الله را نخواند، امتثال نكرده است، سوره را ناقص خوانده، اين آيه جزء سورهٔ فاتحة‌ الكتاب است.(1)

• ارتباطِ محتواي *«بسم الله»* با مضمون هر سوره

 هر باري  كه نازل مي‌شد معناي جديد و مصداق تازه‌اي را در برداشت ‌نه اينكه لفظاً و مفهوماً و مصداقاً عين يكديگر باشند . هر سوره‌اي كه صدر او بسم الله دارد، محتواي بسم الله آن سوره با مضمون آن سوره در ارتباط است. بنابر‌اين اگر ما در قرآن كريم چندين جا آيهٔ مباركهٔ بسم الله را مي‌يابيم، هر جا معناي خاص دارد. در حقيقت هر جا درجه‌اي از درجهٴ شئون الوهيت خداي سبحان و رحمانيتش و رحيميتش را مطرح مي‌كند. پس همه جا به يك مفهوم و به يك مصداق و به يك هدف نيست. بسم الله ارتباط مستقيمي با مضمونِ سوره دارد و چون مضمون سور فرق مي‌كند، ‌مضمون اين بسم الله ها هم فرق خواهد كرد. و پايان هر سوره با نازل شدن بسم الله مشخص مي‌شد.

• نافرجام بودن هر كاری كه با نام خدا آغاز نشود

 فريقين هم علماي شيعه و هم علماي سنت از رسول خدا (عليه آلاف التحية‌ و الثناء) نقل كرده‌اند: كاري كه به نام خدا شروع نشود‌، بي‌نتيجه است. «كل أمر ذي بال لم يبدأ ببسم الله فهو ابتر». ابتر يعني منقطع الآخر. چون هدف پايان كار است، كاري كه به هدف نرسد أبتر است.
آن هوشي كه در راه حق نباشد از آن هوش تعبير مي‌كنند به «فطانت بتراء» مي‌گويند اين فطن هست، زيرك هست اما در راه باطل صرف مي‌كند. از اين گونه هوشهاي كاذب در كتب عقلي به فطانت بتراء‌ ياد مي‌شود يعني زرنگي كاذب، هوشي كه در راه باطل صرف مي‌شود. كاري كه به مقصد نرسد ابتر است. هوشي كه در راه حق نباشد، فطانت بتراء‌ است. آن انسان زيرك هست اما نمي‌داند چه كند. هر كاري كه به مقصد نرسد ابتر است . 

• چه کاری به مقصد می رسد؟

    كاري به مقصد مي‌رسد كه از مبدأ‌ حق نشأت بگيرد. كاري كه اوّلش حقّ است، پايانش حق و خير است. ممكن نيست كاري كه آغازش باطل است، پايانش حق باشد. باطل به باطل ختم مي‌شود. حق به حق ختم مي‌شود.

كاري را مي‌شود با نام خدا آغاز كرد كه جامع حسن فعلي وفاعلي باشد
اگر خواستيم كاري انجام بدهيم كه به حق ختم شود چاره‌اي نيست مگر به حق شروع كنيم. كاري را مي‌توان به حق شروع كرد كه هم حسن فعلي داشته باشد، يعني في نفسه عمل خير باشد و هم حسن فاعلي كه انسان آن كار را به خداي خود نسبت بدهد و به استناد به خدا انجام بدهد. اين كار را انسان به خدا نسبت مي‌دهد مي‌گويد به نام خدا آغاز مي‌كنم به نام خدا شروع مي‌كنم. قهراً در اين كار جز خدا هدفي ديگر نخواهد داشت . از انضمام آن حسن فاعلي كه طهارت ضمير فاعل است و اين حسن فعلي كه حق بودن عمل است انسان يقين پيدا مي‌كند كه اين كار به مقصد مي‌رسد. و اگر يكي از اين دو امر  مفقود بود يا هر دو مفقود بود هرگز اين كار به ثمر نمي‌رسد . اگر كار، خير و حق بود ولي انسان او را براي حق انجام نداد به ثمر نمي‌رسد. چون حسن فعلي به تنهايي براي رسيدن به هدف كافي نيست بايد فاعل هم حَسَن باشد حسن فاعلي در او باشد.

تفسیر سوره حمد،آیت الله جوادی آملی

• (بسم الله )يعنى: بر تمام امورم، يارى از خدا ميطلبم! خدائى كه؛ پرستش و بندگى، جز براى او، شايسته نيست! خدائى كه؛ دادرس است، آنگاه كه؛ از او دادخواهى شود!.
  پذيرا و جوابگو است، هر آنگاه كه؛ خوانده شود!.
• امام صادق علیه السلام می فرمایند: چه بسا! برخى از شيعيان ما، در آغاز كار، [بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏] را (فراموش كند و) واگذارد! نتيجة؛ خدا به گرفتارى و بلا، دچارش كند  براى اينكه؛ آگاه و بيدارش سازد! تا شكر و ثناى او بجاى آورد. و در آن گرفتارى و بلا، لكّه ننگ و تقصير و كوتاهى او را- بهنگام ترك [بسم اللَّه‏]- از او، بزدايد!.

تفسیرمنسوب به امام حسن عسکری علیه السلام

 ازخطبه های امیرالمومنین(علیه السلام)

محمد بن حسين از اجداد خود از امير مؤمنان عليه السّلام روايت كند كه اين خطبه را ايراد فرمود:

  … مبادا كسانى كه (معارف كتاب و سنت ) را نمى دانند شما را به نادانى و (گمراهى ) اندازد، چونكه براستى علم قرآن را نداند كه چيست جز آنكه طعمش را چشيده باشد، و به وسيله علم آن نادانى خود را به دانائى و كورى را به بينائى و كرى خود را به شنوائى مبدل سازد.
و كارهاى نيك خود را در نزد خداى كه نامش بلند باد ثبت كرده و كارهاى بد را محو و نابود كرده است و به مقام رضوان (خشنودى خداى تبارك و تعالى ) نائل گشته .
پس علم قرآن را تنها از اهل آن بجوئيد كه تنها همانها هستند كه نورى كه از آن بايد پرتو گرفت و آن پيشوايانى كه به آنها بايد اقتدا كرد، و آنهايند مايه زندگى ، علم و دانش و وسيله مرگ جهل و نادانى . و هم كه حكمهاى آنان شما را از علم و دانششان آگاه سازد، و همان خموشى آنها (مردم را) از منطق (صواب ) آنان با خبر سازد. و ظاهرشان دليل باطن آنها است (يكى است ) با دين و آئين مخالفت نكنند و اختلافى هم در آن ندارند و همان دين (يا قرآن ) در ميان آنها گواهى صادق است ، و خاموشى است گويا (به ظاهر خموش است ولى بر اهلش گويا) پس آنانند كه به خاطر مقام و عظمتى كه دارند گواهان هستند به آن حقى كه نازل فرموده و خبر دهندگانى هستند راستگو، نه با حق مخالفت دارند و نه در آن اختلاف كنند، سابقه آنها در علم ازلى خدا نيك است ، و قضاوت درست خداى عزوجل درباره آنها صادر گشته ، و در همين عبرتى است براى پندگيران .
پس هرگاه حق به گوشتان خورد بخوبى درك كنيد آن را (يعنى آن را مورد عمل و اعتقاد قرار دهيد نه اينكه براى نقل كردن و ذهن خود بسپاريد) زيرا روايت كنندگان و ناقلان كتاب بسيارند ولى مراعات كنندگان و عمل كنندگان به آن اندكند و الله المستعان .

: الروضة من الكافي / ترجمه رسولى محلاتى‏،كلينى،  رسولى محلاتى، هاشم‏،ص251

در زمان خلافت عمر دو كودك به هم چسبيده متولد گرديد، يكى زنده و ديگرى مرده .

عمر گفت : آنان را با آهن از يكديگر جدا سازند، اميرالمومنين عليه السلام دستور داد مرده را دفن كنند، و در همان حال زنده را شير دهند، و چون چنين كردند پس از چند روز بدون آسيبى زنده از مرده جدا شد.

مناقب ، سروى ، ج 1، ص 498

   مردى كه دو سر و دو دهن و دو بينى و دو آلت و دو مقعد و چهار چشم داشت همراه خواهرش نزد عمر آورده شد تا عمر بگويد يك نفر است يا دو نفر، عمر اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله را جمع كرد و از آنان كمك خواست ، اصحاب نيز از پاسخ آن عاجز ماندند، عمر با همراهانش به طرف حضرت امير روانه شدند.

   آن حضرت عليه السلام فرمود: اگر در خواب تمام چشمانش را مى بندد و يا از هر دو بينى خرخر مى كند يك بدن است ، و اگر بعض چشمانش را مى بندد و يا از يك بينى صدا مى كند دو نفر است ، و راه ديگر اثباتش اين است كه غذا بخورد تا معده اش پر شود، اگر از هر دو مخرج بول و غايط با هم دفع مى كند يك بدن است وگرنه دو بدن است.

مناقب ، سروى ، ج 1، ص 504