طواف از جانب حضرت فاطمه سلام الله علیها، افضل اعمال:

موسي بن قاسم گويد: به أبي جعفر ثاني (امام جواد) (ع) گفتم: خواستم به عوض شما و پدرتان طواف كنم، ولي مي گويند از طرف اوصياء، طواف صحيح نيست؛

فرمود: نه، هر قدر بتواني طواف كن، اين كار جايز است.
بعد از سه سال، به آن حضرت گفتم: من از شما اجازه خواستم كه از جانب شما و پدرتان طواف كنم، اجازه فرمودي، آنچه خدا خواست از طرف شما طواف كردم، بعد چيز ديگري به نظرم آمد و به آن عمل كردم؟

امام فرمود: آن چيست ؟

گفتم: يك روز از طرف رسول الله (ص) سه بار طواف كردم، در روز دوم از طرف اميرالمؤمنين (ع) طواف به جاي آوردم، در روز سوم از جانب امام حسن و در روز چهارم از طرف امام حسين، روز پنجم بعوض علي بن الحسين، روز ششم از أبي جعفر محمد بن علي، روز هفتم از جعفر محمد، روز هشتم از جانب پدرت موسي بن جعفر روز نهم از جانب پدرت علي بن موسي، روز دهم از جانب شما اي آقاي من!. اينها آنان هستند كه به ولايتشان عقيده دارم.

فرمود: آن وقت به خدا قسم به ديني اعتقاد داري كه خداوند از بندگان غير آن را قبول ندارد،

گفتم: گاهي هم از جانب مادرت فاطمه (س) طواف كردم وگاهي نكردم، فرمود: اين كار را زياد كن، اين انشاء الله أفضل اعمالي است كه مي كني.

كافي: ج 4 ص 314 (كتاب الحج باب الطواف والحج عن الائمه (ع)).

يحيي بن أكثم بن محمد تميمي متولد 159هجري و متوفي سال 242 هجري قمري، از بزرگان اهل سنت زمان خود بود و پدرش نيز از بزرگان زمان محسوب مي شد.
يحيي به مدت بيست سال منصب قضاوت را در اختيار داشت.

او نزد مأمون داراي جايگاه رفيعي شدو حتي توانست منصب قاضي القضات را در زمان مأمون به دست آورد.1
از يحيي مناظرات علمي بسياري نقل شده است، به طوري كه حتي مأمون از او خواست تا در مورد جانشين پيامبر(ص) با همديگر گفت وگو و مناظره كنند.
علاوه بر اينها، يحيي بن اكثم، مناظرات و مكاتباتي نيز با برخي از ائمه اطهار(ع) داشت كه يكي از معروف ترين مناظرات، مناظره او با امام جواد(ع) در زمان كودكي حضرتشان بوده است. اين مناظره در زمان حساسي واقع شد كه پيروزي امام در اين مناظره در تثبيت جايگاه شان نزد عوام و خواص، نقش مهمي داشت. خلاصه جريان اين مناظره چنين است:

زماني كه مأمون خواست دختر خود؛ امّ الفضل را به همسري امام جواد(ع) در بياورد، اقوام و بزرگان بني عباس نزد او آمده و گفتند: تو را قسم مي دهيم؛ منصبي كه به چنگ آورده ايم را از دست ما خارج مساز، و لباس عزّت و شوكتي را كه پوشيده ايم درنياور … مأمون گفت: او از شما به خدا، پيامبر، سنّت و احكام الهي؛ فقيه تر و داناتر است، و در قرائت قرآن از همه شما آگاه تر، و به محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، خاصّ و عامّ، تنزيل و تأويل آن عالم تر مي باشد. پس از وي پرسش كنيد، اگر مطلب همان بود كه شما گفتيد از شما مي پذيرم، و اگر مطلب همان بود كه من گفتم خواهيد دانست كه او بهتر از شما است. آنان از نزد مأمون خارج شده و به دنبال يحيي بن اكثم فرستادند كه در آن روز قاضي القضات بود، پس حاجت خويش را به او عرضه داشتند و وي را با هدايايي چند به طمع انداختند كه با حيله و نيرنگ مسئله اي مشكل در فقه براي آن حضرت طرح كند تا در جوابش درماند و نداند حكم آن چيست.
همگي حاضر شدند و امام جواد(ع) نيز حاضر شد، گفتند: اگر اجازه بدهيد اين قاضي سؤال كند، مأمون گفت: اي يحيي از أبو جعفر مسئله اي فقهي بپرس تا دريابي جايگاه او در فقه و علم دين چگونه است، يحيي گفت: اي أبو جعفر درباره فردي كه در حال احرام، شكاري را بكشد؛ نظرت چيست؟ فرمود: «آيا او را در حَرَم كشته يا خارج از آن؟ داناي به حكم بوده يا جاهل؟ از روي عمد كشته يا به خطا؟ بنده بوده يا آزاد؟ صغير بوده يا كبير؟ بار نخستش بوده يا قبلاً نيز انجام داده؟ صيد از پرندگان بوده يا از ديگر جانوران؟ كوچك بوده يا بزرگ؟ بر كاري كه كرده اصرار دارد يا پشيمان است؟ آيا در شب و در لانه اش آن را كشته يا به روز و آشكارا؟ آيا آن فرد در حال احرام حجّ بوده يا احرام عمره؟» [با شنيدن اين توضيحات ] يحيي به گونه اي درمانده و زبون شد كه آن امر بر هيچ يك از اهل مجلس پوشيده نماند، و همه از پاسخ امام(ع) غرق در حيرت شدند.(در ادامه روايت، امام حكم تك تك اين مصاديق را ذكر كرد).2

برخي منابع در ادامه مناظره، سؤال و جواب ديگري را نيز نقل كرده اند:
آن گاه امام(ع) به او فرمود: «تو چه گويي درباره مردي كه بامداد زني بر او حرام بود هنگام برآمدن روز حلال شد و در نيمه روز بر او حرام و سپس ظهر حلال گشت و آن گاه عصر حرام شد و سپس در مغرب حلال و نيمه شب بر او حرام و سپيده دم حلال گشت و با بر آمدن روز حرام شد و آن گاه در نيمه روز حلالش گرديد؟» يحيي و فقيهان جملگي مبهوت شده و گنگ ماندند. آن گاه مأمون گفت: اي ابا جعفر، خدايت عزيز دارد، اين مسئله را براي ما توضيح بفرما. امام فرمود: «اين مرد به كنيزي كه بر او حلال نبود نگريست، بعد او را خريد و برايش حلال شد، سپس وي را آزاد كرد و بر او حرام شد، آن گاه او را به همسري گرفت و حلالش شد، پس ظِهارش كرد و بر او حرام گشت؛ بعد كفّاره ظهار را پرداخت و حلالش شد، آن گاه او را يك طلاق داد و بر وي حرام گشت، سپس از طلاق خود رجوع كرد و حلالش شد، بعد مرد از اسلام برگشت و [زنش] بر او حرام شد، بعد توبه كرد و به اسلام باز آمد و زنش به همان نكاح پيشين به همسري او بازگشت و حلال شد».3

 1-الارشاد ،شيخ مفيد، ج 2، ص 283

2-تفسير القمي،علي بن ابراهيم، ج 1، ص 182،

3- كشف الغمة في معرفة الأئمة، علي بن عيسي اربلي، ج 2، ص 357

بيشتر بني عباس، ائمه را با اين اسم اين ياد مي كردند.

در منابع نيز اينگونه گفته شده كه امام جواد ـ عليه السّلام ـ و امام هادي و امام عسكري ـ عليهم السّلام ـ در دوران بني عباس به اين عنوان، ناميده و معروف شده ا ند. حتي موسي المبرقع، فرزند امام جواد كه قبرش در قم است نيز بدين عنوان ناميده شده است.

برخي بر اين باورند اين مساله به اين خاطر بوده است كه چون امام رضا ـ عليه السّلام ـ مدتي ولايت عهدي را در زمان مأمون قبول كرد و شهرت امام با لقبشان كه (الرضا) است، سبب شد فرزندانش بعد از آن به ابن الرضا معروف باشند، چنان كه تصريحاً در بحار چنين آمده است: «و كان هُوَ و ابوه و جدّهُ يُعرَف كلّ منهم في زمانه بابن الرضا» يعني امام عسكري و پدرش امام هادي و جدش امام جواد همه شان در زمان خود معروف به ابن الرضا ـ عليه السّلام ـ بودند.
و شايد علت اين معروفيت به خاطر اين بوده است كه علويان از شاخه هاي مختلف بوده اند و سادات جليل القدر متعدد بودند كه به خاطر مشخص شدن آنها و حساسيت موقعيت آنها از لحاظ سياسي براي دستگاه خلافت، معروف به ابن الرضا شده بودند.
حضرت آيت الله شبيري زنجاني مي فرمود: مرحوم آيت الله حجت ـ رضوان الله تعالي عليه ـ احتمال داده اند كه اينها (بني عباس) خواسته اند با اين لقب نشان بدهند كه چون امام رضا ـ عليه السّلام ـ ولايت عهدي را قبول نمود، به دنيا گرايش داشت (يعني فرزندان امام رضا ـ عليه السّلام ـ نيز گرايش به دنيا دارند)، فلذا بيشتر بني عباس اين طور مي گفتند.
البته آيت الله شبيري بر اين نظر است كه چون امام رضا ـ عليه السّلام ـ با تمام فرقه هاي مذهبي و علمي و كلامي مناظره نموده و در ميان تمام فرقه ها مشهور شد، فلذا شهرت امام رضا ـ عليه السّلام ـ در بين تمام فرقه ها به خاطر مقام رفيع علمي شان سبب شده بود كه فرزندان آن حضرت به اين عنوان «ابن الرضا» مشهور و به اين عنوان شناخته شوند.
چون ائمه در بين شيعيان و علماي شيعه و مسلمانان شناخته شده بودند و بني عباس هم آنها را به عنوان علويان، مي شناختند لذا اين فرقه هاي ديگر مذهبي و علمي بودند كه بعد از مناظرات علمي با امام رضا ـ عليه السّلام ـ آشنا شدند و تحت تأثير مقام علمي و معنوي امام قرار گرفتند لذا فرزندان آن حضرت به «ابن الرضا» معروف شدند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

الْخَبِيثاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثاتِ وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبِينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبات‏…(نور/26)

زنان ناپاك از آن مردان ناپاكند، و مردان ناپاك نيز به زنان ناپاك تعلّق دارند و زنان پاك از آن مردان پاك، و مردان پاك از آن زنان پاكند…  .

حال در اينجا سؤالى مطرح است و آن اينكه در طول تاريخ يا در محيط زندگى خود گاه مواردى را مى ‏بينيم كه با اين قانون هماهنگ نيست، به عنوان مثال در خود قرآن آمده است كه همسر نوح و همسر لوط زنان بدى بودند و به آنها خيانت كردند (سوره تحريم آيه 10) و در مقابل، همسر فرعون از زنان با ايمان و پاكدامنى بود كه گرفتار چنگال آن طاغوت بى ايمان گشته بود (سوره تحريم آيه 11).
در مورد پيشوايان بزرگ اسلام نيز كم و بيش نمونه‏ هايى از اين قبيل ديده شده است كه تاريخ اسلام گواه آن مى ‏باشدو با اين كه قرآن فرموده زنان خوب برای مردان خوب و بالعكس چرا درباره امام حسن علیه السلام و امام جوادعلیه السلام چنين نشد؟

در اينكه منظور از” خبيثات” و” خبيثين” و همچنين” طيبات” و” طيبين” در آيه مورد بحث كيست؟ مفسران بيانات مختلفى دارند:
1- گاه گفته شده منظور سخنان ناپاك و تهمت و افترا و دروغ است كه تعلق به افراد آلوده دارد و به عكس سخنان پاك از آن مردان پاك و با تقوا است، و” از كوزه همان برون تراود كه در او است".

2- گاه گفته مى‏ شود” خبيثات” به معنى” سيئات” و مطلق اعمال بد و كارهاى ناپسند است كه برنامه مردان ناپاك است و به عكس” حسنات” تعلق به پاكان دارد.

3-” خبيثات” و” خبيثون” اشاره به زنان و مردان آلوده دامان است، به عكس” طيبات” و” طيبون” كه به زنان و مردان پاكدامن اشاره مى ‏كند و ظاهرا منظور از آيه همين است، زيرا قرائنى در دست است كه معنى اخير را تاييد مى ‏كند. (رک:تفسیرنمونه)

در پاسخ علاوه بر اينكه هر قانون كلى استثناهايى دارد بايد به دو نكته توجه داشت:

1- بنابرتفسیرآیه، منظور اصلى از” خباثت” همان آلودگى به اعمال منافى عفت است و” طيب” بودن نقطه مقابل آن مى ‏باشد، به اين ترتيب پاسخ سؤال روشن مى ‏شود، زيرا هيچيك از همسران پيامبران و امامان به طور قطع انحراف و آلودگى جنسى نداشتند، و منظور از خيانت در داستان نوح و لوط جاسوسى كردن به نفع كفار است نه خيانت ناموسى.
اصولا اين عيب از عيوب تنفر آميز محسوب مى ‏شود و مى ‏دانيم محيط زندگى شخصى پيامبران بايد از اوصافى كه موجب نفرت مردم است پاك باشد تا هدف نبوت كه جذب مردم به آئين خدا است عقيم نماند.

2- از اين گذشته همسران پيامبران و امامان در آغاز كار حتى كافر و بى ايمان هم نبودند و گاه بعد از نبوت به گمراهى كشيده مى ‏شدند كه مسلما آنها نيز روابط خود را مانند سابق با آنها ادامه نمى‏ دادند، همانگونه كه همسر فرعون در آغاز كه با فرعون ازدواج كرد به موسى ايمان نياورده بود، اصولا موسى هنوز متولد نشده بود، بعدا كه موسى مبعوث شد ايمان آورد و چاره ‏اى جز ادامه زندگى توام با مبارزه نداشت مبارزه ‏اى كه سرانجامش شهادت اين زن با ايمان بود.

تفسير نمونه، ج‏14، ص: 425

در اين باره بين منابع و كتب انساب اختلاف وجود دارد. در منابع تا پنج پسر نيز به ايشان نسبت داده شده است، اما آنچه همه منابع درباره اش اتفاق نظر دارند، اين است كه فرزندان ذكور ايشان دو نفر بوده اند: امام علي الهادي و موسي مبرقع.به اين دو فرزند ايشان در همه منابع اشاره شده است.براي مثال شيخ مفيد در كتاب ارشاد و ابن عنبه در عمدة الطالب و ابن صباغ در الفصول المهمة و تستري در تواريخ النبي و الآل و لواساني در كتاب الدروس البهية به اين دو فرزند ايشان اشاره كرده اند. به جز ابن عنبه در كتاب عمدة الطالب بقيه منابع بر آن اند كه ايشان تنها همين دو فرزند پسر را داشته اند.[1]

با اين حال در منابع قديمي تنها “ابن عنبه” در كتاب “عمدة الطالب” چهار پسر براي ايشان بيان كرده است: امام هادي، موسي مبرقع، حسن و محمد.[2]

در برخي كتاب هاي انساب كه در دوره اخير نوشته شده است، مي توان به نام پنج فرزند پسر براي امام جواد رسيد: امام هادي، موسي مبرقع، محمد، علي و يحيي.[3]

به نظر مي رسد علت همه اين اختلافات تفاوت گزارشاتي است كه در منابع اوليه وجود داشته است و يا شايد علت آن اين باشد كه از برخي از اين افراد نسلي باقي نمانده و از برخي از آنها نسلي وجود دارد.

آنچه مسلم است، اين است كه از امام هادي و موسي مبرقع نسلي به جا مانده است. نسل موسي مبرقع كه خودش در قم مدفون است، اكنون در قم و شهرري حضور دارند.[4] هر چند امروزه خانداني در عراق خود را به يحيي فرزند امام جواد (ع) منتسب مي دانند[5]، اما اين در منابع تاريخي نيامده است.

______________________________________

[1] .  ر. ك. به: انساب العترة الطاهرة، لبيب بيضون، ص 107.
[2] . همان.
[3] . رجايي، سيد مهدي، المعقبون من آل ابي طالب، ج 2، ص 30.
[4] . همان؛ همچنين ر . ك. به: منتهي الامال، شيخ عباس قمي، ج 2، ص 618.
[5] . سلطان، فتحي عبدالقادر، تاريخ و بيوتات آل البيت في بلاد الرافدين، ص 382.

به اعتقاد شيعيان، پيامبران الهي و جانشينان آنان بايد معصوم از خطا و لغزش باشند، تا در پيشبرد اهداف و رهبري مردم موفق باشند، در كتب كلامي مشروحا معناي عصمت، و شرايط آن تبيين شده است و با احاطه بر معناي عصمت شبهات احتمالي، نظير آنچه در سؤال شما آمده است برطرف مي شود.

به طور خلاصه موضوع عصمت را در سه مرحله مورد بحث قرار داده اند:

الف)عصمت در پذيرش وحي،

ب)تبليغ و رساندن وحي،

ج)مصون بودن از معصيت و گناه،

يعني هر چه مخالف با مقام عبوديّت و منافي احترام و موجب هتك مقام مولا است نبايد از معصوم سر زند، چه راجع به گفتار باشد يا راجع به افعال و اين سه مرحله را مي توان در يك جمله خلاصه كرد و آن وجود امري است از جانب خدا در انسان معصوم، كه او را از خطا و گناه مصون دارد.

با توجه به معنايي كه براي عصمت بيان شده است، اموري كه در كودكي از امام حسن و امام حسين (ع) در بول كردن در دامان پيامبر (ص) انجام گرفته است و يا دنبال پرنده دويدن امام صادق (ع) از اموري نيست كه به مقام عصمت خدشه اي وارد كند؛ زيرا امامان معصوم (ع) مثل ساير افراد، در جنبه بشري مثل ديگر انسان ها هستند، و ادرار كردن غير اختياري در كودك، از امور طبيعي و لازم براي انسان است، و ربطي به مقام عصمت ندارد، و در مورد دوم باز داشتن از آزار پرنده در مورد امام صادق (ع) توسط پدر يا پدر بزرگ ايشان، نيز جنبه توبيخي نداشته است؛ زيرا اين امور از لوازم كودكي است.

همچنين آثار فضل و بزرگي در كودكي اهل بيت (ع) نيز با مسائل ذكر شده، تضادي ندارد؛ زيرا در روايات متعدد آمده است كه رسول خدا در كودكي با حسن و حسين (ع) بازي مي كردند، و اين لازمه طبيعي رشد هر كودكي است و در اين زمينه فرقي بين معصومان با ديگران نيست، اما بازي آنان به گونه اي نبود كه از جلالت و بزرگي آنان بكاهد، و آنان را در منظر مردم كوچك نمايد.